Estandardisasyon sa Binisaya
Tultolanan o tipiganan sa mga Prinsipyo ug Kombensiyon nga gisagop sa Bisaya Magasin kabahin sa gramar ug espeling sa Binisaya. Sa laing pagkasulti, kini maoy estaylbok sa maong basahon.
Husto ug Sayop nga PulongHustong Gamit ug Pipila ka Sayop nga PulongPutli, UlayAng "putli" ug "ulay" maoy mga pulong kaamgid kun susamag kahulogan. Apan adunay higayon sa sulti diin dili mabaylo-baylo ang maong mga pulong. Sama pananglit kon moingon kita: Maria nga ulay (Maria Santisima-Virgen Maria, sa Kinatsila). Dili kita moingon: Putli nga Maria, bisan tinuod nga "putli" si Maria. Hinganlan natong "putli" ang "ulay" nga dalaga, kay ang tanang "ulay" nga babaye matawag man nga "putli"; apan dili ang tanang "putli" haom nga tawgong "ulay". Moingon kita: "putli" nga pagbati— apan dili "ulay" nga pagbati; gugmang "putli"— dili gugmang "ulay".Moingon usab kita: "Ulay" nga lasang (virgin forest)— dili "putli" nga lasang. Ang pulong "ulay" kongkreto, samtang ang "putli", abstruct.Ang "putli" nga babaye matawag nga "ulay" kon wala pa hilabti sa lalaki, wala pa mamansahi ang iyang kaputli.Sa kalagdaan, ang "putli" gamiton lamang nato diha sa mga butang nga dili mahikap (abstruct), apan ang "ulay" gamiton nato sa mga butang nga mahikap, sama sa "ulay" nga lasang, "ulay" nga yuta.Tamay, YubitManagsama usab ang kahulogan sa "tamay" ug "yubit". Pananglit, moingon kita: Gitulon ko lang ang mapait nga "tamay" (yubit) sa ubos kong kahimtang. Walay kalainan ang "gitamay ang akong kakabos" sa "giyubit ang akong kakabos". Hinuon, maoy labing ginagamit ang "tamay". Ang tawo nga talamayon, pagayubiton gayod sa katawhan.Ang "tamay" haom nga gamiton sa kahimtang ug pagka tawo. Ang "yubit" mas haom gamiton sa panagway ug mga apan sa tawo.Budhi, LuibManagsama da usab ang "budhi" ug "luib" nga nagdala sa kahulogan nga limbong, apan may landong sa kalainan ang ilang kagamitan. Niay mga pananglitan:Si Magdalena nagluib sa iyang bana. Sa ato pa, wala siya magmatinumanon sa ilang gipanumpaan. Naghimo siyag usa ka pagluib nga nakabuling sa dungog sa iyang bana. Ang maong buhat paganganlan usab og limbong kay duna man silay kasabotan.Si Pedro maingong nagbudhi sa iyang higala nga si Juan dihang ang ilang tinagoan nga dili ibutyag hangtod sa kamatayon, gipanabi ni Pedro kang Luis nga dakong kaaway ni Juan. Ang gibuhat ni Pedro may elemento usab sa limbong.Mahimo nga ang usa ka asawa magluib ug magbudhi pa gayod sa iyang bana. Pananglitan: Si Magna ug ang iyang bana may gikasabotan nga ilimod nila kang bisan kinsa nga manggikan silang magtiayon padulong sa Sugbo. Si Berto, usa ka lalaki ni Magna, apan walay kalibotan ang bana sa pagluib sa asawa. Si Magna mikawat pagtug-an kang Berto mahitungod sa gikasabotan nilang magtiayon. Ning buhata, nahimo ang "budhi"; nahimo dili lamang ang "luib" kondili ang "budhi" pa gayod.Ang "luib" masabot sa Iningles nga "unfaithfulness"; ug ang "budhi" masabot nga "betrayal".Tinuod, MatuodDili usab maglayo ang kahulogan sa "tinuod" ug "matuod". Kon hilngon ta ang mga diksiyonaryo, kining duha halos walay kalainan. Apan angay timan-an nga kini sila may iya-iyang luna sa tukmang gamit ug nga dili basta mahimong baylo-bayloon. Matikdi kining pipila ka pananglitan:Unsa ba gayoy "tinuod" nga nahitabo? Palihog tug-ani ako sa "matuod". Nganong daw nagmakuli kamo pagtug-an sa kamatuoran? Si Kolasa mimatuod kanako nga dili "tinuod" ang ilang gipasangil kang Cesar. Dili si Cesar ang "tinuod" nga naglugos kang Connie. Si Cesar dili makahimo pagbudhi kanako. Matinud-anon ang akong Cesar. Mao kana ang "matuod". Oo, "tinuod" nga miuna pagpauli si Cesar niadtong gabii nga nahitabo ang krimen. Apan may testigo nga momatuod nga si Cesar wa magbuhat og daotan niadtong gabhiona. Di makataronganon nga motuo lang mo dayon sa mga sulti-sulti. Isip maghuhusay, kinahanglang palutawon ninyo ang "matuod" ug walay lain kondili ang "matuod".Ang "tinuod" maoy tugbang sa Iningles nga "true" samtang ang "matuod" maoy sa "truth".Molupyo, Lumulupyo, MulupyoSa mga balita sa radyo ug telebisyon, sagad natong madungog ang mga magsisibya nga managkanayon: "Usa ka Donato Ambuluhot, 45 anyos, "molupyo" sa Brgy. Lorega-San Miguel ning siyudad, hidakpan kaganinang kaadlawon gumikan sa paghupot og ginadiling droga."Ang pagkagamit sa "molupyo" sa maong han-ay, komo kini gisibya lang, dili pa matumbok ni kapasanginlang sayop. Apan kon kining han-aya anha ta hipalgi sa usa ka mantalaan ug ang pulong "molupyo" mao gayoy pagkatitik, nan, kini usa na ka dakong sipyat base sa mga prinsipyo sa lagda sa espeling ingon man sa konsepto sa langgikit. Ngano man?Una sa tanan, angay matngonan nga ang iglalanggikit nga "mo" usa ka berbo, o nagpasabot og lihok. Niini, masabot ta nga ang pulong "molupyo" usa ka kapulong (synonym) sa "moestar" o "mopuyo". Busa, dakong sayop kay ang gipasabot sa pulong "molupyo" mao man unta ang "residente". Pungan (noun) ang residente samtang punglihok (verb), gumikan lagi sa langgikit nga "mo", ang "molupyo". Di ba, klaro kaayong sayop?Ang "lumulupyo", sa laing bahin, maoy kapulong kun synonym sa "residente". Ka-pattern niini ang mga pulong "gumagapan" (settler), "lumilihok" (doer; helper), "pumupuyo" (laing baryasyon sa residente), ubp.Tingali dunay mosumbalik pagsukot: Pulong lintunganay (rootword) ba diay ang "lupyo"? Ang tubag niini mao nga kon dunay pulong "lumulupyo" ug "molupyo", nan, way duda nga dunay gigikanan.Unsa ba usab kining "mulupyo"?Ang "mulupyo" maoy dinaklit (shortcut) nga porma sa "lumulupyo". Kinaiya man god natong mga maglilitok (speakers) ang pagmubo aron pagpasayon sa paglitok sa mga pulong (i.e inay "moadto" litokon lang "adto", imbes "mangaon ta", largohon lang pag-ingog "ngaon ta" o "kaon ta"). Ug mao kining "mulupyo", wa na litoka ang unang silaba nga "lu", imbes unta "lumulupyo".Maong giingon sa unahan nga kon gilitok (gisibya) lang ang pulong, dili pa ta makaingon nga sayop o husto sanglit ang basehan sa pag-ila sa kahulogan sa pulong nagasandig man sa panitik o espeling niini nga masuta lang kon isulat na.
(Tan-awa ang Lagda sa Espeling nga atua sa archive sa Septiyembre 2007.)
Mapaubsaon, MahiubsanonDaghan kanato nanaggamit sa pulong "mapahiubsanon" sama sa pag-ingon, "Mapahiubsanon kaayo nang tawhana", sa walay pagtino kon may lohika ba ang maong pulong. Unsa bay buot ipasabot niining "mapahiubsanon"?
Sa tinuoray lang, kining pulonga usa ka produkto sa naghinobra o wala na sa lugar nga paglanggikit (affixation). Usa ka mugna sa pagpataka, usa ka pulong nga walay kahulogan. Ug busa, usa ka sayop. Ngano?
Tungod kay kining pulong "mapahiubsanon", gumikan sa naghinobra o wala lagi sa lugar nga paglanggikit, wala na makapakita (project) sa iyang lintunganay o gigikanang pulong— kon sa "hiubos" ba, sa "ubos" kun "paubos".
Sa laktod, tungod kay wala mahalugar ang paglanggikit, dili na nato matino kon nagpasabot bag "tawo nga tigpaubos", o sa "tawo nga daling mahiubos". Kini labing masubay pinaagi sa pagtino sa gidalang papel sa mga iglalanggikit nga "mapa", sa ug "mahi". Ug sumala sa kinaiya sa atong pinulongan, ang "mapa" ginagamit lamang sa mga lihok o pagbati nga matuyo; samtang ang "mahi" ginagamit sa mga kinaiyanhon o dili matuyo.
Ang tukma o husto mao:
mapaubsanon— tawo nga tigpaubos, tawo nga dili mapahitas-on.
mahiubsanon— tawo nga daling mahiubos.
Ang Pulong "Hinunoa"Ang pulong "hinunoa" gikan sa gamot-pulong hinuno (syn. palandong, hunahuna, isip) nga gisumpotan sa suffix nga "a" — hinunoa.
Ang "KA" sa BinisayaAng Mga "KA" Sa BinisayaE.S. GODINAdunay pipila ka matang sa "KA" sa Binisayang Sinugboanon sumala sa iyang espesipikong gamit.1.) KA— panghulip (pronoun), baryasyon sa "ikaw".Mga pananglitan:
Hayop ka man mohilak ka usab.
Mosugot ka ba sa akong gihangyo?
Makigkita ka ba sa mayor?
2.) KA— pangunanggikit (prefix). (Timan-an nga ang mga iglalanggikit isulat gayod nga dikit o idugtong sa pulong gilanggikitan. Walay iglalanggikit nga ibuwag sa pulong gilanggikitan.)
Mga pananglitan:
kapunongan (KA + punong + AN)
kaamigohan (KA + amigo + (H)AN)
kabataan (KA + bata + AN)
kahaponon (KA + hapon + ON)
kaulitawhan (KA + ulitawo + HAN)
kalibotanon (KA + libot + ANON)
kalikopan (KA + likop + AN)
3.) KA— panumbok (article or particle)
Mga pananglitan:
Duha ka sakong humay.
Pila ka buok?
Kinse ka buok ang sino, siyam ang ungol.
Usa ka matahom nga babaye hipalgang naglutaw sa suba.
Sama sa usa ka buotang anghel, siya matinud-anong mituman sa akong mando.
4.) KA— laing porma o mubong porma (short form) sa panumbok nga "KANG".
Mga pananglitan:
Tua ka Pilo-Mancia. (Inay "Tua kang Pilo-Mancia.")
Moadto ka ila ka Kapitan?
Didto ko ila ka Pilo-Mancia.
Ihatag na palihog ka Uray Mancia.
5.) KA— isip titulo o panangpit (addressing), sagad gigamit sa pagpasabot og panag-igsoonay o pakig-inunongay. Maisip usab nga naggikan kini sa pulong "KAUBAN" (nga "KASAMA" sa Tinagalog). Sanglit usa ka panangpit, sama sa Abay, Migo, o Iyo, kini pagasulaton nga buwag o dili idugtong sa ngalan.
Mga pananglitan:
Ka Pedro
Ka Gener
Ka Roger
Ka Guyong
Ka Badong
Lantugi sa GiyonLantugi sa mga Pulong Gibalik-balik Paglitok: May Giyon Ba o Wala?E.S. GODINBisaya Peb. 26, 2003HANGTOD karon, nagpabiling nagkasungi ang hunahuna sa mga magsusulat sa kon unsa ba gayoy tukmang paagi nga angay sagopon sa pagsulat sa mga pulong nga gibalik-balik o gisubli paglitok sumala sa kinaiya sa atong pinulongang Binisaya. Angay ba kining ulangon sa giyon (hyphen) o dili?Ang panagsumpaki mamatikdan kaayo sa mga manuskritong nahidangat sa among tagsa-tagsa ka talad ug bisan gani sa mga napatik nang sinulat. Gumikan niini, naaghat ako paghimo og minao-mao kun kinaugalingong pagtuon aron pagpangita sa gitinguha tang kahiusahan. Kay unsay kapuslanan niining buhata kon pasagdan lang nato ang ginagmayng mga bikil sa naestablisar na unta natong ortograpiyang Bisaya?Sa pagkatinuod, kining isyuha nahusay na unta sa mga pagtuon nga gihimo sa kanhing Akademiya Sa Dilang Bisaya (AKADABA) (Twa: Waysamang Tigom Sa AKADABA, Bisaya Enero 8, 1964). Nahipno nila ang lagda sa paggamit sa mga patingog (vowel) nga "u" ug "o" nga kaniadto sabog usab makitang way kahiusahan.Ania ang gitanyag nga batakan ni G. Hermosisima: "Ang patingog nga 'u' anha gamita sa una ug sulod nga mga silaba sa pulong lintunganay (rootword) ug ang patingog nga 'o' anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay."Unya may tugon gipasupot nga nagkanayon: "Dili apil sa lagda ang mga pulong sinagop kun hinulaman. Kini sulaton nga ilisan ang mga katingog (consonants) apan magpabilin ang mga patingog sa orihinal. Pananglitan ang Kinatsilang filosofo binisay-on nga pilosopo."Apan kini wala gilayon lig-ona, hinunoa, padayong gitun-an kay matod pa kuno ni Pamuno Garcia, kining mga butanga dili angayng dali-dalion.Ug sa gula sa Bisaya sa Hulyo 15, 1978, nahiluwan ang hinan-ayng lagda ingon nga opisyal nga tamdanan sa tanang buot motampo sa Bisaya. Ug dinhi, nahiapil na ang husay sa kon unsay tukmang pagsulat sa mga pulong gibalik-balik paglitok.Sumala pa sa lagda: "Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay o gamot-pulong nga balik-balikon paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kon sinuon sa, ug sa kakulang og diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan." Pananglitan: lukso-lukso, pula-pula, tigom-tigom, dakop-dakop, hubo-hubo, buot-buot, humok-humok, ubp. Ang mga pulong sama niini ulangon gayod sa giyon (-)."Unya, aron pagtin-aw gayod, may tugon gibutang: "Adunay mga pulong nga binalik-balik paglitok apan dili mga pulong nga lintunganay, busa ang 'u' ug 'o' magsunod sa lagda 1 ug 2. Mga pananglitan: taudtaod, hunahuna, hugunhugon, bukubuko, habuhabo, ubp."Karon, unsa man kining lagda 1 ug 2 nga giingong maoy sundan? Kining lagdaa mao ang batakan sa hustong paggamit sa 'u' ug 'o' nga gihisgotan na sa unahan. Aron pagtataw ug aron masabtan gayod, ania:"1.) Kataposang Silaba — 'O' ang gamiton sa kataposang silaba. Pananglitan: pako, dako, tulo, matod, nasod, lungsod, balod, gakos, sakob, barog, taob, turutot, huyuhoy, himo, panimalos, hisgot, ubp."Eksepsiyon — Dili usbon ang bokal sa mga pulong hinulaman gikan sa Kinatsila, Iningles, Linatin, ubp. Pananglitan: birtud, espiritu, asul, memorandum, korum, kolum, ubp."2.) Una ug Sulod nga mga Silaba — Sa mga pulong lintunganay, 'u' ang gamiton sa una ug sulod nga mga silaba. "Pananglitan (unang silaba): bughat, kusi, tulo, bulan, buang, buto, pulo, umagad, ugangan, ug-og, mug-ot, gun-ob, ubp." Pananglitan (sulod nga mga silaba): hapuhap, pangutana, habuhabo, matuod, bituon, taudtaod, sagunson, haguka, hinuon, turutot, bukubuko, hugunhugon, ubp. "Eksepsiyon— Sama sa unang lagda, magpabilin ang mga bokal sa mga pulong hinulaman. "Pananglitan: bola (ball), polis (police), abogado, boto (vote), kota (quota), polo (shirt), sobre, sobra, poso (artesian well), kombento, oras, kolor, ubp."3.) Mga pulong nga linanggikitan— magpabilin ang 'u' ug 'o' sa mga pulong lintunganay. "Pananglitan: himoon— gikan sa himo, gisumpotan sa ON; himoan— gikan sa himo, gisumpotan sa AN; handomanan— gikan sa handom, gisumpotan sa ANAN, halandomon— gikan sa handom, gisal-otan sa AL ug gisumpotan sa ON-- hALandomON; sangpotanan— gikan sa sangpot, gisumpotan sa ANAN; lungsoranon—gikan sa lungsod, gisumpotan sa ANON (d-r); kabungsoran— gikan sa bungsod, gilanggikitan sa KA ug gisumpotan sa AN (d-r); kalibotan— gikan sa libot, gilanggikitan sa KA ug gisumpotan sa AN; buluhaton— gikan sa buhat, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (bULuhatON); sulugoon— gikan sa sugo, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (sULugoON); tulunghaan— gikan sa tungha, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa AN (tULunghaAN); igsoon— gikan sa igso, gisumpotan sa ON; matinahoron—gikan sa tahod, gilanggikitan sa MA, gisal-otan sa IN, ug gisumpotan sa ON / d-r (MAtINahorON); tulumanon—gikan sa tuman, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (tULumanON), ubp."4.) 'U' Sa Silabang Balik-balikon—Ang 'u' sa silabang gibalik-balik angay magpabilin. Pananglitan: tudlo— magtutudlo, sulat— magsusulat, hukom— maghuhukom, ubp."Karon, balikan ta ang isyu sa mga pulong gibalik-balik o gisubli paglitok. Nganong may nahitabo mang kayagaw? Nganong wala man gihapoy kahiusahan hangtod karon? Dili pa kaha igo kining lagda nga gilatid sa banggiitang mga Bisayista kanhi?Sa akong pagsusi, dunay lainlaing mga hinungdan. Una: Ang kakulang sa alamag sa mga magsusulat ug usahay sa mga editor sa pagtino o pagmatang sa mga pulong ingon niini. Ang pagbanos-banos sa mga editor matag karon ug unya makamugna usab og mga kausaban sanglit may iya-iya silang sukdanan sa pagtino ug pagmatang niining mga pulonga.Ikaduha: May mga magsusulat o mga editor mismo nga misukwahi ug wala mosagop sa nahiunang gilatid nga batakan. Tingali may iya-iya usab silang katarongan. Tingali lahi usab ang ilang nakaplagan sa ilang pagtuon.Si Mlbn. Cesar P. Kilaton, Jr. sa iyang "Mga Lagda Sa Sinugbuanong Panitik" (Binisaya-Sinug-buanon Nga Batadila, pahina 11), mipatunga (neutral) niining isyuha sa pag-ingon: "Ang "u" ug "o" gamiton sa mga gamot-pulong nga balikbalikon pagpasabot sa lihok nga gibalikbalik, sa ngalan sa tanom, insekto, o mananap, sa butang nga kaamgid o sinundog, o alang-alang nga pagkahimo. Ang giyon mahimong dili gamiton."Kon atong hilngon pagbalik ang mga panid sa Bisaya human ikapatik ang lagda, atong makita nga giulang gayod og giyon (-) ang mga pulong lintunganay nga gisubli o gibalik-balik paglitok. Apan sa nagkadugay, inanay kining nausab. Gikuha ang giyon nga nag-ulang ug gitapot ang duha ka pulong. Gihimong usa. Ngano man kaha?Sumala pa sa katarongan nga akong nabatian, ngil-ad kunong tan-awon nga duna pay giyon sa mga pulong gibalik-balik kay may mga pulong man nga managbaton og kapin sa usa ka giyon sama sa pulong 'pat-ak-pat-ak', 'lak-ab-lak-ab', 'kal-ang-kal-ang', 'lut-od-lut-od', ubp. Nan, karon, maayo gyod kaha nga tangtangon tuod ang giyon nga nag-ulang tali sa maong duha ka gamot-pulong?Para nako, dili gayod mahimo nga kuhaon ang giyon ug tapoton ang duha ka pulong nga parehong hingpit kun lintunganay. Ang paghimo niini, tatawng pagsupak o pagguba sa establisado nang lagda sa paggamit sa "u" ug "o". Ang lagda klaro: 'U' ang gamiton sa una ug sulod nga mga silaba sa mga pulong lintunganay kun gamot-pulong.Karon, unsay mahitabo sa mga pulong gukod-gukod, dakop-dakop, kaon-kaon ubp. kon kini atong kuhaan sa nag-ulang nga giyon? Di ba, ingon na niini: gukodgukod, dakopdakop, ug kaonkaon? Unsay tan-aw ninyo? Di ba klarong naguba o nasupak ang lagda? Unsa karoy ipangatarongan mo sa "o" nga anaa na sa tunga? Mahimo ba gong ingnon nga silay mga gamot-pulong nga gisumpotan og gamot-pulong? May gamot-pulong ba diayng igsusumpot? Sila ugod mga gamot-pulong nga gisubli o gibalik lang paglitok, lahi sa mga pulong hunahuna, taudtaod, bukubuko ubp. nga mga pulong tibuok.Kon ang mga pulong gukod-gukod, dakop-dakop, kaon-kaon ubp. kuhaan nato sa giyon ug unya tumanan ta ang lagda sa paggamit sa "u" ug "o", nan, mahimo na silang kamatang sa pulong "hunahuna" sama niini: gukudgukod, dakupdakop, ug kaunkaon.Karon, unsay inyong tan-aw? Dili ba, mas labi pa hinuong ngil-ad? Anaa pa ba— matimahoan pa ba— ang mga gamot-pulong nga gukod, dakop ug kaon? Dayag na lang nga wala na. Dako ang mamugnang kausaban. Ang pagtangtang sa giyon ug pagtapot sa mga gamot-pulong nga gisubli o gibalik paglitok magsilbi o makalighot lamang sa mga pulong nga may mga bokal nga "a", "e" ug "i". Apan sa mga pulong sa samang matang nga may mga bokal nga "u" ug "o" tataw kaayo ang mahitabong kalapasan sumala sa gikapasabot na. Apan wala usab magpasabot nga tungod kay makalighot man, ato na lamang tugotan.Sa pagkatinuod, ang giyon maoy mag-justify sa titik "o" nga anaa sa tunga nga silaba sa mga gamot-pulong nga gisubli lamang paglitok. Busa, kinahanglang ulangon gayod sa giyon aron walay lagdang masiak ug aron makab-ot na gayod ang maidlas nga kahiusahan.--(Kini nga prinsipyo gipahimug-atan ug gilig-on sa bag-o kun linangkob nang Batakan sa Panitik sa Binisaya. Twa: Ladga sa Espeling nga giposte niadtong bulan sa Septiyembre 2007.)
Mga Termino sa TaknaMga Termino sa Taknajoseph vincent m libot (
joeviboy@yahoo.com)UNGANG GABIIusa ka takna sa dili pa motungang gabiitungang gabiiunang takna human ang tungang gabiiKAADLAWONikaduha (nga takna) sa kaadlawonikatulo (nga takna) sa kaadlawonikaupat (nga takna) sa kaadlawonBUNTAGikalima (nga takna) sa kabuntagonikaunom (nga takna) sa kabuntagonikapito (nga takna) sa kabuntagonikawalo (nga takna) sa kabuntagonikasiyam (nga takna) sa kabuntagonikanapulo (nga takna) sa kabuntagonUDTOusa ka takna sa dili pa moudtong tutokudtong tutokPALISunang takna human miudtong tutokikaduha (nga takna) human miudtong tutokHAPONikatulo (nga takna) sa kahapononikaupat (nga takna) sa kahapononikalima (nga takna) sa kahapononGABIIikaunom nga takna sa kilumkilomikapito (nga takna) sa kagab-ihonikawalo(nga takna) sa kagab-ihonikasiyam (nga takna) sa kagab-ihonikanapulo (nga takna) sa kagab-ihonTUNGANG GABIIusa ka takna sa dili pa motungang gabiitungang gabiiunang takna human ang tungang gabii
Duha Ka Diyot Nga PahimangnoDuha Ka Diyot Nga PahimangnoSa Buot Mag-writer Sa BinisayaSATUR P. APOYONBisaya, Oktubre 10, 2007Taliwala sa limbo sa kahawa sa opisyal nga talamdon sa panitik ug gramar sa Dilang Bisaya nga gidominahan sa Sinugboanon, akong awhagon ug dasigon ang buot mag-writer sa Binisaya nga motamod sa kasamtangan sa lagda sa mantalaang Bisaya.Sa pipila ka publikasyong Binisaya sa pagkakaron, ang 77 anyos nga mantalaan bisan sa Manila ginapatik, nagpabilin nga impluwensiyado sa batakan sa hustong pagsulat ug pagdulot og mga potahe nga sagad ginahimo sa usa ka magasin alang sa kalamboan sa panulat. Ang espeling ug ubang mga lagda niini sa hustong pagsulat gisagop sa kadaghanan sa mga magsusulat ug magbabasa bisan wala pay gituboy nga batadila nga katugbang sa "Balarila ng Wikang Pambansa" sa Filipino.Sa buot mahimong magsusulat sa Dilang Bisaya, ma-Leytenhon, Bol-anon, Butuanon, Dabawnon o Iliganon ka man, ang hulad sa Bisaya nga haonon matag Miyerkoles igo na nga sumbanan sa usa ka buot mag-writer sa Binisaya nga daginoton ang badyet alang sa pagpamalit og ubang basahon nga makatabang sa pagtuon sa pagsulat.Apan ang adunay ikasarang nga tamsi, naghulat kaniya ang mga book store ug internet café diin anaa ang references sa tanang matang sa panulat: journalistic writing, essay writing, poetry writing, short story ug novel kun fiction writing. Ug kon buot kang manganinaw sa mga lagdang gitamdan sa Bisaya Magasin, partikular sa kon unsaon pagsulat ang pinulongang Binisaya, duawa ang blogsayt nga
http://standardbisaya.blogspot.com.Aduna akoy ipahimangno sa mga bag-ong sugob sa panulat nga bantayan ang Binisaya sa radyo ug telebisyon kay tahopon pa ang kadaghanan hangtod karon, ilabi na sa ilang mga letra nga ipakilab sa kahanginan. Ikonsulta sa adunay alamag sa Cebuano correct usages ug mga espeling ang pipila ka pulong Binisaya sa mga tv screen sama niini: "Mga uluhang tudling", "bantaye ang musunod nga mga balita", "mga tawo midagsa sa plasa", "giamomang baboy", ubp. Ang hustong espeling sa gi-italics mao: "bantayi", "midagsang" ug "mosunod". Dili lang sayop ang espeling sa ‘giamoma’ inay giamuma, angayng himoon lang kining gibuhi kay ang pulong "amuma" dili haom nga pulong alang sa mga mananap, angay lang kini sa tawo. Hinuon, kon ang baboy usa ka baby, dan, haom kaayo ang paggamit sa ‘amuma’. Lain pang komun nga sipyat mao ang paturagas ug naghinobra nga paggamit sa ‘mga’. Ug nakamatikod ba mo sa bun-og na kaayo nga tapok sa mga pulong "Mga Nagbagabagang Balita" – nga pag-ando mas bugnaw pa sa simod sa itoy ang gisaad nga balita o pila pa ka taho nga ginagmay o kon dili man makapaso sa dalunggan ug makagun-ob sa dughan nga paminawon o tan-awon?Sa maayong panulat, ang paglikay sa kasum-ol sahi sa pagbalik-balik sa tapok sa mga pulong nga nahisgotan sa itaas ug paggamit og adhetibo o panghubit sa usa ka babaye –pananglitan sa pulong matahom— nagkinahanglan og variation sa sunod nga parapo sa katumbas niini nga maanyag.Ang kinaban-kaban nga kahibalo sa mga pulong sa matag lengguwahe maoy usa sa mga hinagiban sa usa ka tinuod nga magsusulat.Samtang dili pa masarap ang tanang tudling sa Balaang Kasulatan, Koran ug ubang sinulat sa ubang mga relihiyon ug kasaysayan sa kalibotan nga dugang tukod sa disiplinado ug lubasang magsusulat, ang mga kuyabog sa panulat magmantenel lang una sa iyang insight sa kinabuhi sa iyang kalikopan aron pagpanday og obra nga nanukad sa hiwa sa kinabuhi kun slice of life. Likayan ang ambitious pieces sa sinugdan aron dili makutaw ang utok sa modernong Edgar Allan Poe, William Shakespeare. Victor Hugo, Ernest Hemingway, Nick Joaquin, Martin Abellana o Eugenio Viacrucis.Padayona ang gisamkong pangandoy ug suhira ang among mga tunob.—Matikdi: Palihog matikdi ang pangdaghanang "mga" kon duna bay dili maayong pagkapahimutang o kaha nakaguba sa kabalaan sa atong pinulongan. Ang inyong mga komento hinungdanon sa padayong pagtuon sa atong Binisaya. Salamat.
Pasagad lag sulat!Mga kombinasyon sa pulong nga way ayo (dobleng double)E.S. GODINBudaya 1, Marso 2003Gikan sa mga manuskrito nga akong nabasa ug naeditan, nakakolekta akog kombinasyon sa mga pulong nga sa akong tan-aw dili maayong pagkagamit ug matawag ganing walay hinungdan. Mga linya nga lagmit bunga sa kadanghag ug pagpasagad.Matag kaagi ko niining matanga sa mga pulong, mahinumdom ko sa kasinatian sa usa ka bag-ong magtatampo nga maoy nakuhaan niining gigamit kong ulohan ning sinulat. Ang maong batan-on personal mitunol sa iyang sinulat nga sugilanon sa editor.Human ikatunol ang pinanggang sugilanon, kay hapit duha ka semana god intawon niyang gitukawan, giingnan siya sa talahorong editor nga ibilin lang ang iyang tampo sanglit dili pa man kini matagad dayon.Tuod man, human sa pila ka adlaw, mahinamong mibalik ang bag-ong magtatampo."Ikaw ba kadto si Mr. Bag-ong Magsusulat?" sukot sa tigulang editor dayong hiling sa nagtampuog nga mga tampo ug unya mihulbot og usa. Gitamdan niini ang sinulat sa makadiyot."Bida, pasagad ka man lag sulat!" naglingo-lingo ang editor. Ang batan-ong magsusulat lupig pay nahagsaag usa ka bulig lubi sa iyang nabati. Miawop ang tanan niyang kadasig."Nanagsibaw ang mananoyng awit sa kalanggaman ning sayong kabuntagon..." kusog nga gibasa sa metikulosong editor ang usa ka bahin sa sinulat. "Pataka ka man lang..." mipuno pa ang estriktong tigulang. "Mananoy unya nagsibaw?" mianam kainggit ang tingog sa editor."Mananoy gani, Do, dili gyod na magsibaw... unsa goy nanoy...? Ang sibaw naghulagway (connotation) og kalangas samtang ang nanoy naghulagway og maluming huni..." miesplikar na gayod ang editor.Ang batan-ong magsusulat wa intawon makalihok. Mibatang sa iyang gilingkoran, morag nakalimot pagginhawa.Tinuod, dunay daghang pulong dili maayong pagkagamit. Dili usab sayop ang pagkagamit apan maila gayod ang dili maayong epekto.Dinasig niadtong kasinatian sa batan-ong magtatampo (nga tungod sa iyang labihang pag-amping sukad makalamoyg tagam, nahimo usang editor sa paghubad-hubad sa panahon), nabatasan ko ang paglista sa mga han-ay sa pulong nga dili maayo pagkagamit; daw wala hinuktoki sa danghag nga tagsulat o kaha gituohan niyang makatabang sa iyang gisulat.Ania ang natigom sa akong listahan:1.) Yawan-on niyang paglugosDili na tingali kinahanglang tukion pag nganong nangil-ad kining pagkaminyoa sa duha ka pulong. Duna ba goy lugos nga dili yawan-on? Wala, di ba? Natural nga yawan-on ang paglugos. Busa ang pagpares sa maong duha ka pulong walay pulos, wa makatabang, hinunoa, naghimo niining kataw-anan.2.) Kurbadong sanggot3.) Tunog sa bagting4.) Laparong tualya5.) Buho sa lungagMao gihapon ning pagkabuyaha sa mga pulong, di ba? Dobleng double gyod. May sanggot bang dili kurbado? Mistil pa bang ingnong tunog sa bagting nga nasayod na man tang ang bagting usa ka tunog ug ang tualya lapad kay wala may tualyang lignin (gawas kon may motuyog himo sa ingon)? Hinuon, duna may lungag sa buho (vice versa) apan kon ang gipasabot usa lang ka lungag, nan, usa na ka dakong sayop kay ang maong han-ay nagpasabot mag duha ka lungag o buho.6.) Mipungko sa pagyakaDugay kong naghinuktok niini. Unsa man gayoy kahimtang sa tawo nga gihulagway niining mga pulonga? Ang mipungko, lingkod apan ang sampot wa magtugkad sa yuta (ground), lahi sa yaka nga pinatuyangan ang kabug-at sa sampot nga modapat sa yuta o sawog ba. Karon, ma-imagine ba nato kon unsay pagkabutang niining mipungko sa pagyaka?7.) Nagkasugat ang mga mataMagkasugat ba ang mga mata? Tingali dili maayo, mas haom kon ingnon: nagkasugat ang panan-aw...8.) Dili matukib sa kalipay ang iyang gibati9.) Buntagong huyuhoy sa kabuntagon10.) Langit sa kalipaySus, tan-awa rag dili na ba ni pasagad. Hinuon, natural kaayo sa tanang binuhat nga mahiagom sa kabalingag. Sipyat ganing kabaw! Apan kon magdaghan na gani diha sa sinulat, may katarongan na ang editor moingon: "Ah, pasagad ka man lag sulat!"
Mga Karaang Pulong BinisayaMga Karaang Pulong BinisayaNATALIO B. BACALSOBisaya Enero 15, 1964 ug Bisaya Marso 25, 1964maot — bati, ngil-ad (hypocrite)berano — ting-init (summer)kuwaresma — huwaw (famine, drought)sibay — bahin sa balay alang sa panaghilawas sa magtiayon, (ang sibay gikan sa pinulongang Ininsek— "siii-bay" nga mao ang pakighilawas.)duma — tradisyon (tradition)diyandi — arte (art); maoy gigikanan sa pulong 'diyandiyan' nga sa ulahi nahimong dayan-dayan.salirawan — relikyas (relic)buslag — karaang Binisaya sa subjectlumponid — libro (book)berong — prinsipeberorang — prinsesamanggikubukuboanon — usa ka tawo nga tigtago sa iyang pagka mao, pagpakita kun pagpatuog dili mao sa iyang pagka tinuoray nga mao siyamanggihumay-humayon — usa ka tawo nga, sama sa humay, magpasignunot lamang sa dagpi sa huyuhoy; walay baroganan, talawan nga mosupak sa kabubut-on sa ubanbulangog — dapit nga abotanan sa mga sabot-sabotlaguling — dula nga tago-tago-dakop-dakop (hide and seek): pito-pito laguring, siya-siya kumingkingtungki/katungkian — mga kahoy-kahoy sa dagat (sa katunggan); mga kahoy-kahoy nga masiot ug tunokon nga makasabal uyamot ug makaali sa paglakaw; mga kahoy-kahoy nga kinaiyanhong turok kun turok-banwapalipi — gituyo pagbutang sa tawo silbing ali sa agianan; sabog nga ang palipi mao ang kagingking sa kawayan kun gagmay ba hinuong mga sanga nga tunokonlabat — koralbanghiligan — dapit nga mao ang tinagboan sa bungtod (bukid) ug sa patag.lungkayab — usa ka gamayng patag sa lungib sa bungtod kun bukid o pangpang nga arang kapasilongan ug katagoanbanhig — trenseras (ambush)amog — huramentado (amuck); amok (gituohan usang kabilin nato sa kaliwatang Malayo— amoq)tagutong — depensa (kaniadto, aron pagpanalipod sa ilang kaugalingon batok sa mga kaaway nga sabog magagikan sa dagat, ang gihimo sa atong katigulangan mao ang pagtambak sa bahin nga mabaw— tambakan kini nila sa dagkong mga bato aron ang mga sakayan sa kaaway mangasangad ug dili makalahos sa daplin kun piliw. Unya didto sa daplin, sa piliw na gayod, magtumpi silag dagkong mga bato silbing ali nga ginganlan nilag tampulong ug kining tampulong apil na kadtong ilang gitambak sa mabaw nga bahin sa dagat maoy mga panalipod nga ginganlan nilag tagutong. Ang isdang tagutongan, tunokon. Ang iyang mga tunok mao ang iyang depensa, maoy iyang panalipod, hinungdan nga siya ginganlag tagutongan.tuling — hubog kun makahubog (ang isdang tulingan makahubog kun makalanag hinungdang ginganlag tulingan)diwanag — inspirasyon, lamdamanPakapinbudaya, kultura (culture) (kinutlo ni Al Caciño sa panulat ni Fil Yburan, kanhi magbabalak, magsisibya ug dramaturgo)* Mga espeling sa orihinal gipangusab aron pagpahitukma sa Lagda sa Espeling
gikan sa bisaya magasin
