usa ka masulub-on kaagi

Ang balay sa Kagamhanan nagdilaab sa kasiga. Kaniya, sa sulod ug gawįs,naghari ang sugįng dagitabnon ug bisan sa layó ang kahayag sa maongsugį nakita ug hialinggatįn sa tanįn.Niadtong gabhiona gisaulog ang katapusang bahin sa tulomanon sapagdawat sa Gobernador General ug kauban nga nannaw sa lalawigan:ang "baile oficial" nga hinatag sa Kagamhanan.Ika 8.30 ang takna sa gabii.Ang mga dinapit nagabut-abut. Ang mga automobil, mga "carruaje" ug mga"calesa" nagsunod-sunod paghunong sa ganghaan sa balay sa Kagamhanan,aron sa pagbilin sa ilang mga hamili ug mga halangdong sumasakay.Ang duhį ka polis nga nagbantay sa dalan walįy pahulay kay samatag-salakyan nga moabut kinahanglan nga silį molihók ug tudloan nilaang "chofer" kun mamilino kong asa mohunong aron sa paghulįt sa ilangmga agalon.Sa maong ganghaan dihį usab ing duhį ka ginoo nga nagsapót sa"chaquetilla" ug maoy nanawat sa mga dinapit ug maghatud niini ngadtosa itaas. Bisan sa laing dapit ang mga manawat, sumala sa sugo samaayong pamatasan, maó kadtong mga tawo nga maalam ug takśs, niadtonghigayona ang mga naghikay sa sayaw daw nalipįt kay ang duhį ka tawonga ilang gitugyanan sa pagdawat sa mga dinapit dili man mga takus:ang usį maoy usį ka olitawong bagos, anak sa usį ka sapiang banay,nga dili gani mahibaló molitók sa kinatsilį ug ang ikaduha usį kabatan-ong kabanay sa usį ka hataas nga punoan nga labķ pang walįykatakus kay gani sa iyang mga pakigsulti sa mga dinapit hidungganmįn kini: "_Pasa usted aqui en este escalera_".Sa atbang sa balay nga gisayawan, nagpundok ang daghang mgatawo. Kadaghanan kanila mga kabśs ug panapót, apan ang tanan dawdinanķ sa usį dį ka tuyo: ang pagtanaw niadtong dakung "baile oficial".Sa laing dapit usab, dili halayó sa maong pundok, dihay laing pundokug maó ang sa mga _chofer_ ug sa mga mamilino (cochero) nga, aronba kahį sa pagpawagtang sa ilang katulog kun inaghat bį sa ilangpagkatabķan, nagaaliron sa pagsulti-sulti ug pagtabķ kutob sa ilangmakita ug hinumduman.Tagsa dį, sa moabut nga dinapit, minyo kun dili minyo, dalaga kunolitawo, tigulang kan bata, punoan kun dili punoan, nga, inigsulodgayud sa ganghaan sa balįy sa Kagamhanan, dili pabawonan sa mgatawo sa duhį ka pundok nga dihį sa atbang ug mga hukom, pasumbingay,kantalita kun tiaw nga usahay mahalang pa kay sa siling kulikut....Usį ka "chofer", pananglitan, nagkanayón: "æKinsa kanang bag-ongnahiabut? Aw si Tatang Urabog man diay kanį nga nagdalį sa iyangasawa nga suki nako sa pamahaw."Usį ka "cobrador" mitingog: "Hangtud diay si Don Lucas, ang hari sa mgabalasubas nga nakahurot sa akong sinilas, dinapit sa "baile oficial",ug pusturawo ra bį. æDili ba kahį maó kanang sapina ang giutang satindahan sa akong agalon?"Usa ka laing manķningil nahiulpót pagkalit sa pundok ug nagkanayón:"Peping, Peping, tan-awa dį si Sancho; nagsiga sa mga "brillantes",sinaw kaayog sapin, hapsay ug hinapay, daw usį ka "principe", silabónmaó kanį ang pagaatangan natong tuló ni Garitoy: utangan ug usį katuig sa among "Nueva Fuerza", usa sa "El Demócrata" ug sa inyong"Boletķn Católico" ni Pari Cuenco duhį ka tuig, hangtud gani nga...."Dinhi walį makatapus kay usa ka babaye misinggit kanila: "Uy, sabakamó dihį".Usį usab ka tingog sa pundok, nahikugįng, ug nakanayón: "Sus...Kadaghag alahas nianang babayhana! æDiin kahį kanį niya nga si Andong,ang iyang bana, kawani man lang nga nagdawat ug 40 pisos bulan-bulan?"Mihunong ang laing auto ug usį ka "chofer" nagkanayón: "Ay-yay, tan-awadį ninyo si Ginang Tamislat, gigunitan sa siko sa iyang bana. Kanangbabayhana, sukad lang makabana sa igsoon sa usį ka Haring--Bastos,dili na paigo sa iyang sinina sa pagkagarbusa ug pagkapalabilabihon".Dihay tingog usab nga nabati: "Bantay kamó kay anķa na si Pancració,ang mamsa sa mga "contrabandista" sa ampiyon..... Dinapit diay usab sa"baile oficial" hangtud ang mga "contrabandista".Nahiabut ang usį ka babaye nga ang panapot "lujo" kaayo; maó dangusį. Ang duhį ka polis mitutuk kaniya ug unya nangatawa sa likod. Usįsa mga "cochero" misinggķt: "Ayo-ayo, inday, dihį sa taas". Hisayrannga kadtong babayhana karaan diay nga "bailarina" sa Cabaret ngagitagaan ug "tarjeta de invitación" sa "mensajero" sa usį ka buhatansa Kagamhanan.Mihunong ang usį ka automovil ug mikawas ang usį ka ginoo nga nagsapótsa "chaquetilla". "æKinsa kanį?"--nabati ang usa ka pangotana sapundok nga atbang sa pundok sa mga "chofer". Ug usį ka tubag nadungog:"Kanį maó si manlalaban Bulldog". Ug ang kadaghanan nangatawa.Kini ug ubang pang mga tabķ, libįk ug mga kamatuoran, maó ang nabatiniadtong duhį ka pundok; apan ang pundok gayud nga labķ kaayongtabķan maó ang sa mga "chofer" ug sa mga "chochero" kay hangtud angkinabuhi nga tago sa mga dinapit nga nangabut, labķ na gayud ang sapilį ka mga minyo nga babaye nga ginatawag natog hamili ug dungganan,giukat-ukat ug dihay uban pa nga nangisog sa pagingon nga "matuodgayud kanį kay gisakay man gani ning among...."Wala mahinayón ang sulti kay ang tanang migahob; ang Gobernador Generalnahiabut ug ang duhį ka polis mituhóy daw _poste_ ug gisalibay pagkalitang ilang mga tinostos: miyukbo sa labawong punoan sa Kapupud-an. Sapagkataod-taod nabati sa taas ang "Marcha Nacional Americana" nganagpahibaló sa tanan sa pagabut sa maong punoan.Sa taas sa dakung balay, lain usab ang talan-awon. Ang kahayag samga sugang dagitab-non, ang kagahob sa mga dinapit, ang katawa ug,labi na, ang hugyaw sa "cantina", diin nagpundok ang daghang mgatawo ug diin ang mga saro ug mga botilya walay puas ang panagsingki,maoy unang mapaniid.Sa hawanan, didto nakita ang matahum ug hamiling kababayen-an nga,sama sa usa ka tuhog sa mga mahumot nga manól, nagakutay ug nagaalisa kadaplinan. Ang uban kanila nanagsultisulti sa hinay, apan angkadaghanan naglingawlingaw lang sa pagpamaypay ug panan-aw sa mga"bombilla" sa sugį, kay sukad sa ilang paglingkod walay miduol kanilanga mga higala aron unta sa pagkolokabildo, daw silį, hinoon gidapitlang aron palingkoron sa hawanan, duolon kong panahon na sa sayaw,unya biyaan ug talikdan human sayaw, aron makapamaypay ug maugį angsingot, ug maó dį kini ang buhat hangtud inigkatapus.Sa taliwala niadtong kadasig sa tanan, usį ka ginoo, maligdong angpanagway niya ug minyo, naglingkod sa usį ka dapit nga may pagkahilitug nagtungok. Walį siya molakip sa kalipay sa kadaghanan ug dawgiabut siyag dakung kaguol, usį ka kasakit nga milagbas sa iyangkasingkasing sa kalit, ug kining tanįn nakita sa iyang pagkabalhinniadtong gabhiona. Nagsalig kuot sa iyang bulsa ug nagsalig tanaw sausį ka papel nga daw sulįt nga iyang hikit-an. Ug nagkanayón:--æUnsa kahį kini? æSulįt bį kini ni Petra? æIya bį kiningagi? æNakaako bį siyį sa pagloib kanako sa ingon? Daw dili katohoan;daw katohoan usab. Si Marcelo matuod kanunay sa amo ug magduawan; giyaakong kompare ug nanigsuon kanamo; apan akong napaniid usab nga tanįnniyang mga pagabiabi ug pagatiman ginahatag kanunay sa akong asawa.Ang ginoo nga namulong sa ingon mao si Diego, ang bana ni Petra,usį ka hiilhang molopyo nga naghupot ug katungdanan sa Kagamhanan,usį nianang kanganlan tag "maayong-tawo", nga niadtong gabhiona,inay malipay ug magsaulog sama sa kadaghanan, nag-antus sa mgamapintas nga duhaduha, tungud sa usį ka sulįt nga iyang hikit-an sasalog ug natagak pinutos sa usį ka panyong mahumot nga kaugalingon niPetra. Nakakita siya sa pagkatagak ug nakita usab niya nga dihį gikansa sabakan ni Petra sa higayon nga kini mitindog aron sa pagkigsayawsa usa ka batanong mananambal.Apan, æunsay pulong sa sulat? æUnsay sulod niadtong tampalasangsulat nga sa kalit nakapunó sa panumduman ni Diego sa mga mapintasnga dag-om? Sumala sa hisayran, sa human ang tanang hitabo mabutyagsa tibook lungsod, ang maong sulat nagingon:"Marcelo:--Nasayud ka nga dili unta akó mouban sa pagtambong niagsayaw karon. Nagpuot hangtud karon ang akong ginhawa-an sa kasukótungud sa imong gibuhat sa miaging gabii. Apan, mianhi akó aron sapaghatag kanimo ning sulat ug aron sa pagsudya sa imong halangdongnawong tungud sa imong mga gibuhat. æUnsay hinungdan nga sa panihaponsa ka Bonillas (bansagon kini sa usį ka hataas nga punoan na lalawigan)mitambong man si Charing? Tungud kay imong gidal-dal gayud. æDilika maulaw nga makigtupad nianang babayhana nga ang mga matį nagpulįsama sa karnerong ihawon ug ang mga ngabil naglambi sa hilabihan na ugpanawįy? Kong maó na lang kanang dagaha ang imong kaibgan, maayo panga maghikog ka."Sa miaging sabado nagkita kita sa sine ug æunsay gibuhatmó? Nakapuling gihapon sa akong mga matį: miduol ka kanako makausį,apan sukad sa sinugdan hangtud sa katapusan ikaw didto lingkod, dawmakalilimos ug sama sa usį ka ulipon, sa luyó ni Carmen. Sa pagduolmo kanako, įko pa gani nga gipatindog si Soleng (ang anak nila niDiego) aron ikaw mao ang motupad kanako ug si Meding akong gipadalįkang Diego sa silong aron manginum silag "sorbete"; apan ikaw igolang nakigsultig makadiyot ug mibalik sa "palco" nila ni Carmen,æIngnon ba nimo niini pagbalus ang akong gugma ug pagpangga kanimo?"Marcelo: Akó anķa karon dinhi aron sa pakigsulti kanimo. Buut untanako hisayran sa imong mga bįbį ang imong tuyo kanako. Akó imonggitanyagan sa imong gugma, akó imong gigukod ug gipahaylo sa mgamalimbungon damgo sa usį ka umaabut nga walį ko hiilhi, ug unya sadihį nga akó imo nang hiapsan, sa dihį nga akó nahulog na sa imongmga kamut ug nga ikaw daw natagbaw na sa imong tanang tuyo kanako,ikaw nagpahilayó na hinoon ug halus na gani kanako makigsulti."Hunahunaa bayį pagayo ang kalisud sa akong kahimtang ug ang gidak-onsa salį nga akong nahimo. Ikaw dili makasukod niini kay ikaw olitawoman, kay ikaw lake, ug ang lake, bisan asa dapit ug bisan unsaydangaton niya sa mga away sa gugma, lake sa gihapon. Apan akó, akónga minyo, akó nga adunay mga anak, akó nga hangtud karon giilį sakatilingban nga dungganan ug hamili, æunsay akong dangaton ning akongmapintas nga kahimtang? Ang kaulawan, ang kamatayon ug kong dili kini,ang bilanggoan"."Pagkaanugon sa akong pagpangga kanimo! Kaanugon sa akong hilabihanggugma! Si Diego akong gilimbungan tungud kanimo; giantus ko angmga kapaitan tungud kanimo; walį kó tagda ang mga tabķ ug mga libįksa mga tawo tungud kanimo; tanan, gugma, kalag, dungog ug hangtudbahandi gihatag ko kanimo kay matud pa nimo: "sa tanang binuhat ningkalibutan, sa ibabaw sa tanang butang, anaa akó, akó nga gihigugmanimo labaw pa kay sa imong kinabuhi"."Apan, malimbungong saad! tampalasang tuyo! Bisan pa ning tanan,dili kó ikayugot ang akong maitum nga palad. Sa kalibutan, ædili akódį ang babaye nga nakasalį sa ingon. Ang langit, matud pa, napunó samga makasasalang nagbasul ug nagtapat. Kana bitaw si Carmen æunsa mansiya? ædaga bang putli? ædili bį usab gikan sa kalapukan ang tanangdayan-dayan ug mga hiyas niya? Akó dili mosaway, apan akó mokatawa,ug mokatawag kusog, sa atubangan sa kaputli ug dungog nianang mgabag-o mong higala. Ikaw nasayud nga hangtud karon sa katilingban natotanang managsama: ang may ulįw ug walay ulaw."Pasayloa nga gisulatan ko ikaw ning sulata. Dili mahimo nga lilungonko pa ang akong gibati ning mga adlawa. Ug aron sa paghusay ning tanan,pangayuon ko unta nga ikaw moari sa amo sa dominggong umaabut, aronsa pakigsulti sa minaayo ug aron sa tagsatagsa nato ka kasingkasingwala bisan usį ka tulo nga hiló nga atong pagabalunon hangtud saatong lubnganan. Moari ka diri sa ika 9 sa buntag kay nianang taknaasi Diego walį diri ug atua na sa "club."Hangtud sa domingo.Petra.Natapus ug togtog ang panoni ug ang sayaw nahunong. Tagsatagsa kababaye isigpamauli sa ilang mga lingkoranan hinatud sa mga lakeug kini silį upod isigbalik sa ilang dapit. Si Simón usa sa mgamisayaw, nagkanayón sa iyang higala: "Pagkalalim nga sayawan nianangbabayhana! Gaan pa sa gapas ug unya may pamatasan ug dili "delicada"sama kang Aurora nga dili gayud papiit."Si Diego mitindog sa iyang gilingkoran ug giduol si Petra. Gitunolniya ang panyo nga nagputos sa sulįt nga iyang hikat-an ug miingon:"Kining panyo mo nahulog sa imong pagsayaw ug maayo gani kay akonghikit-an". Ug unya si Diego, sa walay pagpakita bisan diyutay ngakasukó, nangotana: "æUnsa bįy sulod ning panyoa nga anķa may mao rangsulat?" Si Petra, sa dakung kalinaw, mitubag usab: "Pinulpog kanį(polvos) nga akong gisulod ug sobre".Si Diego migulį ug nakigtipon pagbalik sa mga kalaken-an nga naglainpagpundok. Nakita nga siyį nagmasayag nį ug nagmalinawon. Mitogtogpagbalik ang panoni ug ang sayaw, nga nagakadasig sa matagtakna,nakapaukay pagbalik sa mga dinapit. Si Petra nakita nga walįy pahulayug walįy honi nga dili niya sayawan; sa laing pagkasulti, walįy"fox--trot" ug "one--step" nga dili siya kuhaon ug sayawan sa iyangdaghang mga higala. Usį kanila maó ang usį ka olitawo nga ambungan,maputi kay kaliwat ug katsila, lagsik nga manglihok-lihok, masayagug malipayon ang panagway, higalang pinili sa kababayen-an ug timaanniini maó nga niadtong sayawa siya dį ang nagutas ug tabok-tabok sapagtiaw ug pagtupad-tupad sa mga babayeng dinapit. Ang maong olitawodili laing kong dili si Marcelo.Si Diego walį mosayaw niadtong gabhiona. Mitipon siya sa pundoksa Gobernador General ug mga hataas nga punoan sa kapupud-an ugsa lalawigan. Ang maong pundok diha duol sa kantina ug uban sa mgananagalirong nagdalį pa sa kopa nga "wisky--soda." Ang GobernadorGeneral nahimong tabķan sa dakung kalipay sa mga punoan sa lalawiganug naghisgot sa iyang mga kahibulongang pagpamasol sa dagat sa Palawanug sa iyang mga pagpangayam sa "tamaraw" ug uban pang mga mananap ngaihalas sa kalasangan sa Mindoro ug sa mga pulo sa Joló. Naghisgot usabsiya nga didto sa Amerika adunay batasan nga lain kaayo sa batasan samga pilipinhon: maó ang panagbulag sa mga managtiayon. Miingon siyanga kong ang bana ug ang asawa dili managkauyon sa ilang panagpuyo,kong pul-an na bį kun nalapas ba ang panumpa sa kaminyoon nga nahimosa atubangan sa parķ kun sa maghuhukom, ang katilingban ug ang balaodnaghatag ug usį ka panabang: maó ang kabulagan, diin ang tagsatagsamakahimo sa pagminyo pagusab.Si Diego nakabati niining tanan ug ang iyang panumduman mibalikpagitum tinabunan sa mga makalilisang dag-um. Mibulag siya sa pundok,sama sa pagbulag ug paglikay sa usį ka tawo nga malisang magatan-aw ugsanawan sa usį ka bung-aw nga halaum kaayo ug mangitngit. Gipalandongniya ang iyang kahimtang, nahinumdum siyį pagbalik sa mga makalitongpulong sa iyang asawa nga nahipatik niadtong sulįt; gipalandong niyaang umaabut sa iyang banay ug labi na sa iyang mga anak, ug unyatapus nķng iyang mga pagpalandong mikalit siyį pagingon sa iyangkaugalingon: "Kabulagan! Ang kabulagan gitukod alang sa mga talawįnug sa mga walay ulaw; apan sa mga may ulaw ug mga matuod nga tawo,ang mga salį nga magabuling sa balaanong ngalan sa kaminyoon, usįda ka tambal ang makahugas ug makatubós: ang dugó sa kinabuhi." SiDiego milingkod sa usį ka lingkoranan, tupad sa usį kawani sa Buhatansa Tesorerķa Provincial nga tigulang ug nagdukį, ug nagsubaysubay samga sulti sa Gobernador General.Natapus ang sayaw. Si Petra migulį ug nangita kang Diego. Ang iyangmga higalang lake nahibulong sa iyang paghisum-ok niadtong dapit samga hubog nga nanimahog tabako, wisky, sirbisa ug uban pang mga baho,ug nangotana kong asa siya. Mitubag: "Nangita akó kang Diego". Hikit-anniya si Diego sa usį ka daplin ug iyang giingon:--Diego, tana; mamauli na kita.--Dili akó makapauli pa kay ihatud namo ang Gobernador General sabapor. Una lang sa ato.--mitubag si Diego sa dakung kalinaw ug sawalįy pagpailį nga siya adunay gikasub-an.--Wa man akoy uban, mosakay lang akó sa auto ni kompare Marcelo ugiya akong ubanan sa ato--mitubag si Petra.--Ikaw lang; maayo hķnoon.Si Petra mitalikod dayon ug sa linaktan nga iktin-iktin, binirįang saya sa taas aron makita ang mga sidsid nga binuldahan sa iyangkamisón, nangita kang Marcelo. Kini iyang hikit-an ug gisultihan niyanga si Diego moadto pa sa bapor aron sa paghatud sa Gobernador Generalkuyog kang Sindulfo Bonillas ug nga siyį anha lang pasakya sa auto niya(ni Marcelo) ug maoy paubanon hangtud sa balay nila.Sa pagkataotaod, nanganaog tuod si Petra ug si Marcelo ug nanakay saauto. Sa dihį na sila sulod sa sakyanan, usį ka _chofer_ mitaghoy,nianang undang taghoy nga mabati kanunay sa mga dula kong managkuyogna ug managparayganay ang mga hinigugma.Tapus ang pila ka adlaw sukad sa pagduaw sa Gobernador General salalawigan, ang tibook lalawigan naukay tungud sa usį ka makalilisanghitabó nga nalilong sulod sa dugayng panahon.Gisugilon nga usį ka domingo niana, usį ka ginoong talahuron nganaghupot ug katungdanan sa Kagamhanan, misakį paghinay sa iyangbalay ug, binitbit sa kamut ang usį ka "revolver", misulod paghinaysa usį ka lawak. Hikaplagan niya nga ang iyang asawa naglapas saiyang pagkaminyo uban sa usį ka ambungang lake nga "mestizo" ug iyanggiluthang ang duha ka makasasala. Ang lake nakalukso sa tamboanan ugwalį maigó. Ang babaye migakus sa bana, ingon man ang iyang mga anak,ug nalukmay ug walį na makaluthang.Ang usį usab ka balita maó nga usį ka domingo sa buntag, samtang angbana didto sa "club" nagdula sa "poker", gipahibaló sa usį sa iyanganak nga ang iyang asawa adunay katipon sa lawak. Ang bana mibiyasa sugal ug, binitbit sa kamut ang "revolver", misaka sa balay uggidasmagan ang pultahan sa lawak. Ang lake nakalukso sa tamboanan,apan napiang kay naigó sa luthang, ug ang babaye walį maunsa kaynakagakus dayon sa iyang bana.Ang ubang mga sugilanon nagingon nga ang asawa hisakpan sa iyangbana nga nanapaw sa iyong kompare ug nga ang bana, sa paghisakopkanila, migamit sa "revolver", apan walį makaluthang kay ang "iring"nga kompare mihatag ug usį ka "cheque" nga duhį ka libo ka pisos,aron lang lilungon ang tanang nahitabó. Ang lake misaad usab ngamolangyaw siyį aron dili na lang patyon. Matud pa, ang bana, sanglitsugarol ug nahutdan na sa sapi tungud sa iyang kanunayng kaparot,misugót ug midawat sa "cheque" nga maó ang bili sa iyang dungog.Kini ug uban pang mga sugilanon maoy nabati niadtong mga adlawa ug maókanunay ang ginasultihan sa katilingban. Walį bisan usį nga nakatinosa matuod nga nahitabó kay kini nalilong man ug maó day nadungog samga silingan ang duhį ka butó sa "revolver" ug ang tiyabaw sa mgabata ug tapus niini ang tanan nahilum ug walį nay timik sa balay.Ang Pangulo sa Kapolisan, kong pangotan-on, igo lang motubag nga walįsiyay labut ug walį siyay kalibutan. Ang iyang mga "detective", ngamaayong--lake manakop sa mga daga ug olitawong kabśs nga managtagbosa luyó sa mga tayakan sa Karbon ug sa Fuente Osmeńa sa mga gabiingmadulom, igo lang miingon: "æKinsay mosusi nianang mga higala saGobernador General ug sa mga labing hataas nga punoan? Daku nį kananghitaboa ug ang Kapiskalan mao ang may katungdanan sa pagsusi."Ang mga mantalaan, walay tingog usab. Hamiling banay ang nahitaboanug dayag na lang nga angay sa tanang mga pagtahod ug dili maayo ngaang ilang mga ngalan manggulį sa mga tudling sa mantalaan. Labut pa,wala sa "report" sa Kapolisan ang hitabó nga ginasultihan sa mga tawoug si "reporter" Saró (angga sa mga dagkug-kaon) humanį magmantalag usįka sinulat diin nagmahay siya tungud kay sa mga "report" sa Kapolisandili gayud manggula ang mga ngalan sa mga "criminal" ug mga tulisannga _hamili ug dungganan_ ug maoray igkita kanunay ang ngalan sa mgawalį hiilhi sa atong katilingban. Ang maong sinulat natapus gani ningmga mosunod nga pulong nga kanunay niyang balikbalikon: IGUALDAD ANTELA LEY.Ang Kapiskalan daw walay kalibutan sa tanang nahitabó. Sanglit walaymisumbong kaniya, walį usab siya maglihók. Humanį magpahayag ang usį kaPiskal: "Kami molihók kong adunay mosumbong dinhi sa among Buhatan". Saingon tuod niana, walay kapoy, walay "disgusto" ug dili pa mailį sa mgatawo kong may katakus ba ug kaalam ang Piskal kun walį. Ug gibalikbaliksa Piskal ang iyang natun-an sa Derecho Constitucional ni Santisteban:"Cuando un poder se excede, invade la esfera de otro, viola un derechoindividual ó social". Busa, ang may katungud sa pagsusi sa nahitabódili ang Kapiskalan kong dili ang Kapolisan.Gidangtag usį ka tuig una mahilum kadtong mga tabķ ug mga sugilanonmahitungud sa nahitabó sa balay ni Diego.Sulod sa maong panahon, nahitabó ang pilį ka mga butang nga walįmatago sa mga matį sa mga molopyo sa lungsod. Pananglitan: si Marcelo,ang batan-ong katsilan-on, nawalį sa hilum ug walay nasayud sa iyanggidangatan. Si Petra maó usab: nawalį lang sa kalit ug giingon ngamiadto sa usį niya ka kabanay sa Samar. Si Diego migikan padulong saManila. Ang anak nila nga gagmay, si Soleng ug si Meding, hikit-ansa mga tawo sa "Asilo de Huérfanos". Si Diego miluwįt, sa iyangkatungdanan ug gibaligya ang iyang tanang mga balįy ug yuta.Usį ka buntag, usį ka higala ni Diego, magsusulat siyį, nakadawatning sulįt nga mosunod gikan sa Manila:"Rafael: Ikaw kay magsusulat nakabasį ka tingali sa gimantala diri saManila mahitungud sa mga walįy ulaw nga naglaglag sa akong kinabuhi. Sa"La Discusión" mabasa mo nga si Petra ug si Marcelo nanggikan padulongsa Amerika aron konó didto silį pakasal. Apan anaa si Bathala! silįmagabayad gayud sa ilang utang kanako.--Imong higala sa gihapon,Diego de Atienza.Ang alaut nga bana, migikan padulong sa Amerika. Walįy nasayud saiyang tuyo.Walį dangtig limį ka bulan, nadungog dayon sa Manila ang usį kamakalilisang hitabó sa usį ka dalan sa siyudad sa San Francisco deCalifornia, diin ang mga nanglakip pulos mga pilipinhon. Ang balitanahiabut pinaagi sa hatud-kawat sa "Prensa Asociada" ug nagingonnga usį ka babayeng maanyag nga ginganlag Petra Aguirre Roxas ug usįka ginoo nga ginganlag Marcelo Mendizabal gipatay, samtang naglakawsa dalan, sa usį ka pilipinhon nga ginganlag Diego de Atienza. Angkasingkasing sa babaye gilapsan sa limį ka bala sa "revolver" ug angsa lake sa duruhį ka bala. Si Diego gisilotan sa Hukmanan sa bilanggonga walįy katapusan (cadena perpetua).Kining makalilisang balita gihulad sa mga mantalaan sa lalawigannga natawhan ni Diego ug dili diriyot ang giabut ug kalisang sagisangputan sa tuló ka mga higala nila, ingon man dili diriyot angmga babaye nga sukad lang sa nahitabó walį na pakita sa mga sayaw uguban pang pangilin sa katilingban.Milabay ang limį ka tuig ug si Diego, nga walį makaantus sa "clima"sa Amerika ug sa mga kaguol nga iyang gibati sulod sa bilanggoan,namatay. Ang katapusang sulįt niya kang Soleng ug Meding nga iyangmga anak, ang gibilin niya sa "Asilo de Huérfanos", nagingón:"Hinigugma kong mga anak:--Akó masakiton kaayo ug tingali inigkadawatninyo ning sulįt akó patay na. Tapus nako tubsa ang ngalan ninyo ugang ngalan nako, dawaton ko ang kamatayon sa dakung kalipay. Gikalipayko usab nga natuman ang tinguhį ninyong duhį. Wa nato mapatay ang mgabanyaga dihį sa ato; apan diri hisakpan ko gayud. Nakita ninyo ngaang akong tinguhį maó da ang pagbilin kaninyo usį ka dungog ug usį kangalan nga walįy buling, ug magahulįt akó, sukad sa ilalum sa akonglubnganan, nga kamó dili malimut sa akong kaagi ug dili malimot nga angngalan ug dungog nga gibilin ko kaninyo linukat sa usį ka bahandi ngamaó day makahatag ang mga tawong dungganan: ang bahandi sa kinabuhi. Sakatapusan, iampo ang inyong amahan kang Bathala.--Diego de Atienza.Si Soleng ug si Meding buhi pa ug dinayeg sa tanan tungud sa ilangpagkabuotan. Nangadakś silį sa walįy pagkaibog sa mga silaw, dungog,honi, kabantug, bulawan ug kalipay nga ginatanyag kanunay sa atonghamili, dungganan ug matahum nga katilingban.KATAPUSAN.

ang bana, bana sa gihapon

ISi Anįs ug si Usting maoy usį ka bag-ong magtiayon, apan dili tinamodsa balangay, kay silang duhį pulos walay pangita. Tungud kay siUsting sugarol ug mangil-ad ug batasan, siya ug ang maanyag niyangAnįs kanunay lang nagboksing; ang ilang pagpuyó walay kalinaw.Usa ka gabii, si Usting, tapus mapildi sa "burro", misinggit kangAnįs pagingón:--Tungud kay kanunay man kitang away, ang maayong tambal maó angkabulagan. Magbulag kita, Anįs. Ikaw pauli sa inyo ug akó mopauliusab sa amo.--Mapait alang kanako ang pakigbulag kanimo, kay bisan ikawmadaogda-ogon kanako, ikaw bana kó man sa gihapon.--mitubag si Anįs.--Walįy daghang sulti: magbulag kita. Hala pahawa!Ug si Anįs gihan-an ug puspus, gihulga. Kini nagputos sa iyang mgasapot ug nanaog naghilak.IISi Usting sukad sa panagbulag nila, kanunayng hubog. Kanunay usabkaparot sa "burro" ug bulang. Walį nay nahót: namirinda sa mga "Agenciade Empeńos". Lakip ang San Vicenteng karaan, nga gitipigan ug gimahalsa iyang mga ginikanan kanhi, giprinda na lag lima ka sapi sa usį kabiyata nga silingan.Ang balangay naukay: si Usting nawalį, nawagtang, milangyaw. æHainpadulong? Walį hibaloi. Giingon nga nanakay sa usį ka bapor ngamagapanaw ngadto sa Laing-yuta.Ang mga gipagohan niya nanagsubó.IIISi Anįs nagapadayon sa pagpuyó siya rang usį. Karon labi nįng maanyag:walį nay kasuko, wala nį makatilaw sa mga sampalita ni Usting. Apansiya dili makapugong sa iyang mga luha kong magapalandong sagisangputan sa iyang bana. Ug sa taliwala sa iyang mga palandong,nagapangyamyam pagingón: "Kining tanan kong kadaut, kining tanannamong kaguol gumikan sa sugal ug alak".Sanglit batan-on pa ug maanyag, si Anįs giolitawhan sa mga batan-on ugmga hamtong balo, labi nį kay nadungog nga si Usting namatay sa usįka minahan sa Singapore. Usį kanila nga nakaangkon sa gugma ni Anįs,maó si Tiyong, usį ka batan-on pusturawo.Sinulatay nga way puas, kinit-anay bisan asa dapit, katam-is ugkatahum sa mga damgo: mao kini ang kinabuhi ni Anįs ug ni Tiyong.IVMilapas ang duha ka tuig. Si Anįs ug si Tiyong, sulod sa ilanghataas nga hinigugmaay, nagpugong sa pagpakasal. Walį silį pakasaldayon kay gihulat nila kong si Usting buhi pa bį; apan kini walį nagayud idungog.Si Anįs nagilis kay kasal na: moadto nį sa simbahan. Usį ka takna nalang ang kulang. Si Tiyong andam nį usab ug dihį sa luyó ni Anįs. Sapagpanganaog nila, usį ka tawong ambungan nga nagsapót ug "de lana"ang tanan, mahinay ug lihok, nangotana kang Anįs pagingón:--æAsa kį padulong, Anįs?--æKay kinsa ikaw?--mitubag si Anįs.--æWalį ka nį makailį kanako?--Akó walį makailį kanimo. Pahawa!....--Akó maó si Usting nga bana mó, si Usting nga tingali gitohoan nįnimong patay, si Usting nga tapus ang hilabihan pagantus tungud dįusab sa iyang mga salį, karon anķa mibalik kanimo kay buut mangayosa imong pasaylo. æNagduhaduha ka? Tan-awa kining atong handumanan.Gilulho sa tawo ang manggas sa iyang bukton ug gipakita si Anįs saduhį ka larawan nga pinatik nga maó siya ug si Usting. Si Anįs, sanaghinigugmaay pa silį si Usting, kini iyang gisugo sa pagpatik saiyang larawan sa bukton sa iyang hinigugma, aron dili siya hikalimtan.Sa pagkakita ni Anįs sa mga larawan, misinggit sa kalisang ug misakįpagdalķ-dalķ sa itaas ug gibiyaan si Tiyong, ang iyang pamanhonon.--Usting, pasayloa akó! Usting, akó imo sa gihapon!--mituaw siya.--Anįs, pasayloa usab akó. Kining Usting mong tinamay, nagpanggagihapon kanimo.Ang kasal napakyas. Si Tiyong nga andam nį ug namustura nag tinuod,mipauli sa ila punó sa kapungot ug gipamuspusan ang ilang mga binatonanug iring.

divorcio

Divorcio! Divorcio!

Mao kini karón ang butang nga ginahisgotan sa kadaghanan; sa mga minyo ug dili minyo, sa mga sunoy ug mga dumaga.
-Kinsay magpakahilum saatubangan sa usa ka butang nga nagdala ug mga kadautan nga, matud pa sa mga pari, labaw pa kay sa tanang kayo sa ispidno?
Tungud niana, si Utay ug si Sidó, usa ka palarang magtiayon, among hingdunggan nga naglantugi. Ika 9 kadto ang takna sa gabii.
Si Utay, tapus manihapon, mipadulong sa hawanan sa balay, nagtuwang-tuwang sa usa ka lingkoranan nga Viena, namaypay ug unya misinggit pagingon:--Sidó, Sidó, umari ka; aduna akoy ipangotana kanimo. Si Sidó, nga didto sa kosina nagpakaon sa iró, midalidali pagpanghunaw ug giduol si Utay.
---Unsa na Utay?
---Unsa ba kanang gibutang sa Bag-ong Kusog nga konó adunay"divorcio", nga mabulag ang mga minyo, nga balaod sa kabulagan,nga kini, nga kadto...?
---Maayo kana, Utay; kinahanglan gayud nga aduna kitay balaod samaniana....--æKay unsa man lagķ kanį?--misuna si Utay.
--Ang mga magtiayon nga dili magkauyon ug wala na maghinigugmaay, tugotan sa balaod sa pakigbulag ug tugotan usab sa pagminyo pag-usab.
---Nan --uyon ka niana?--nangotana si Utay.
---Uyon kaayo--mitubag si Sidó.--Bisan ibala akó sa kanyon, buut akónga adunay balaod sa kabulagan.
---Ah, dakung lampingasan! -Uyon ka diay sa "divorcio" kay buut ka makigbulag kanako, no? Walay "conciencia"....
---Utay, pamatia akó. -Nabuang ka nga dili mó tagaan ug kagawasan ang tawo ug ang gugma sa tawo? ---nganong dili bulagon ang usa ka magtiayon nga magsali lag away ug kanunay kinarwasay sama sa iring ug iró? Mabulag man gani ang mga kaluha nga managlingkit sa ilang pagkatawo, -ang mga magtiayon na hinoon ang dili?
---Uy, saba diha!--misinggit si Utay.--Nakabig kini ni Utik, kanangkuwanggol nga _escribiente_ nga buut makigbulag sa iyang asawa kay naibog sa usa ka "bailarina".
---Utay, akó uyon lagi. Bisan patyon!
---"Pues" dili akó uyon."--misingka si Utay.
---Ayaw paningka diha.
---Dili usab akó buut nga ikaw magpatakag sulti nianang mga binuang sa akong atubangan.
---Utay, ayaw ug upsa ang akong pailob!--mihulga si Sidó.
---Upson kó ang imong pailob. Ang dili makaantus kanako, nga manaog ning akong kaugalingon!
---Ikaw maoy angay manaog karon dayón.
---Dili akó manaog; kaanindot mog nawong nga magpakanaog sa akong balay nga kaugalingon--mikulihad si Utay.
---Dili ka manaog?
---Dili akó manaog, bisan patyon usab.
---Babaye kang walay ulaw nga misupak sa "divorcio", aron ingnon. Phué!--nanluwa si Sidó.
---Ikaw usab pustantis (protestante) nga lampingasan nga miuyon sa"divorcio" kay buut magminyo sa sapi ni Duray, bisan kini pandakon ug ang nawong puti pay dangol.
Si Sidó walį na makaantus sa mga sulti sa iyang asawa; napalong ang iyang panan-aw, migunit sa "garrote" ug giligid ug bunal si Utay. Kini napaligid sa hawanan ug napakamang. Unya gisakwat ni Sidó ug gipaligid sa hagdan. Si Utay nagligidligid sa hagdan daw baril sa sirbisa. Sa pag-abut sa yuta, si Utay mitindog ug midagan padulong sa balay sa iyang igsoon, diin didto na lang mohigda nianang gabhiona.Nakita sa mga silingan, nga niadtong gabhiona nahikugang tungud sa gubat ni Utay ug ni Sidó, nga ang alaut nga asawa napunó sa lagum ug ang ulo nasisi tungud sa mga bunal sa "garrote". Ang iyang kamut nga wala nakimay pa.
Sa pagkabuntag, ang mga molopyo sa balangay nagpundok-pundok sa kadalanan ug walay laing gisultihan kong dili ang mga samad ni Utay.Ang mga kadapig sa "divorcio" nagkanayón: "Maayo da. Maayo bitaw ngaadunay "divorcio". Buwahan ang asawa nga magsubi-subi, pikahan dayon sa bugha".
Ug ang mga kaaway usab sa kabulagan, nagkanayón: "Maó na gayud ang magtiayon: manag-away gihapon. Siya si Utay angay mag-antus kay bana man niya".Tapus kini ipamulong, mibuthó si Utay nga nagdali paglakaw. Ang nawong punó sa lagum ug ang ulo gibangutag tinabas kay samdan. Ang bukton usab niyang wa gibugkusan ug gibitay sa usa gihapon ka tinabas kay napiang.Ang nawong sa alaut nga asawa, nagkusmod, daw "leon" nga kumakaog tawo.Usa niya ka higalang karaang, si Damiana, sa pagkakita kaniya,nangotana gilayon:
---Naunsa ka ugod?
---Gitampasan ni Sidó.--Nan, -asa ka man karón?
---Adto sa Hukmanan: mangayo akog "divorcio"!
---Susmarosip! æMakigbulag ka?
---Makigbulag!--mitubag si Utay nga nangisog.
---Hunahunaa nga....
---Makigbulag gayud akó! "Divorcio", "divorcio" gayud ang tambal niini. -Kinsay maka-antus sa usa ka banang mananap?
Human nilag sulti, si Utay nagpaturatoy ug lakaw sa dalan ug nagkibut-kibut ang baba. Kutob sa mangotana kaniya kong asa siya,gitubag dayon:--Nangita akog "divorcio". Patyon akó ni Sidó.

fuera kapyot

---Dili ka gayud mosugót kanako?
Inday, sud-onga ang akong kahimtang kong dili ba makabuhi kanimo ug sud-onga ang kahimtang nianang tawonga buut usab kanimo magmanggad. Nagkanayón si Tomás, usa ka batan-ong hiilhan, "popular" sa atong katilingban, ug higala sa mga "politico" ug sa mga magsusulat.
--Wala akó makasabut sa imong mga pulong--mitubag si Inday.
--Kay-unsa man ang kahimtang mó?
--Akó dunay "titulo", sa gabay sa Kagamhanan, pilionon sapagka-Representante karon, apan ugma sa pagka-Senador... Akó gisaaran ni Hari Sergio I nga sa sunod nga piniliay himoong Representante....
--Aw diay; kong maó na lang kana, ang akong gugma....
--Ang imong gugma--misagbat si Tomas
--angay ihatag mó sa usa ka tawoingon kanako kay ikaw adunay mapaabut, Pagkabulahan unya nato! Aduna unyay "automóvil"....
--Higala, akó dili mahaylo nianang tanan,--mitubag si Inday pinataas ang agtang.
--Ang "titulo", ang mga katungdanan sa pamunoan, labina ang "auto", dili maó ang makadani sa akong kalooy ug sa akong gugma. Akó dili gayud mosugót sa tawo nga magsalig lang sa PANGOPISYO ug PANGAPYOT sa mga harihari. Mga olitawo nga ingon niini, dili angay ug dili takus sa akong gugma.
--Nasayóp ka, Inday.
--Wala akó masayóp--mitubag si Inday nga madasigon.
--Ikaw ang nasayóps a paghunahuna nga akó mosugót kanimo kay gipakaingón mó nga akó uyonnga ang kalipay ug kapalaran sa pagkaminyo mahimo nga ipasikad langsa pagpangopisyo ug paglingkod sa lingkoranan sa pamunoan. Matuod ngakarong mga panahona walay maayo sama pa sa pangopisyo ug pangapyotkay ang magbuhat sa ingón makasakay sa "auto" nga binayran sa sapisa Lungsod, walay hago ug sa katapusan sa bulan igo lang modawatsa suhol. Ang mga gasa (regalo), labi na kong Pasko, magtuasik ug sa tanang "banquete" ug mga kalingawan sa "teatro" maoy unahon pagabi-abi;apan....
---Unsay apan pa?--misakgaw si Tomas sa pulong.
--Apan, hisayran na sa tibuok kalibutan nga una ka usab tagaan ug katungdanan, kinahanglan nga kuhaan ka sa imong kaugalingong kabubut-on, kinahanglan nga magsunodsunod ka sama sa itoy. Anaa bitaw kana si Mr. Pasta tan-awa, adunay kaalam, adunay "titulo", maayong lake konó; apan maó lay usa ka binatonan sa nagtuboy kaniya. Matud pa sa iyang asawa kanako, usahay maoy mamaspas sa abug sa amerikana ug kalsonis sa iyang agalon ug kong masakit kini maoy manghimuta sa masakiton....
--Unsa may naa niana, Inday? Kong maayo lang ang atong kahimtang....
--Dili, dili gayud mahimo. Ang mga dalaga nga nagmahal sa ilang dungog,dili angay mosugót, hinonoa angay magtamay niadtong mga olitawo nga magsalig lang sa PANGAPYOT ug PANGOPISYO. Angay mong hisayran Tomas nga kong ikaw akong mabana, ang labing dakung kaguol nako ug ang labing mapintas nga samad sa akong kasing-kasing maó kini: nga ikaw tawgon sa mga tawo nga itoy-itoy ni Hari Kuan. Busa, hangyoon ko ikaw nga sukad karon dili ka na, magutas ug hangyo kanako, kay akó dili gayud mosugót sa mga olitawo nga ingon kanimo. Ang akong sugton maó si Berting, ang tinamay mó, kay si Berting, bisan kabus ug bisan dili"popular" sa mga tawo sa Kagamhanan, nagsalig sa iyang kaugalingong kusog ug kasaligan nga siya mabuhi ug makabuhi sa iyang banay gumikan sa singot nga ipatulo niya sa iyang agtang. Si Tomas, namula ang nawong sa kaulaw, mikuha sa kalo ug milakaw....

ang walay pagbantay

Bulan sa Junio, 1916.Maó pay pagkatapus sa sayaw sa sayawanan ni Quirino. Sa ubós samaong balįy, likoanan sa mga dalan Juan Luna ug Colón, dihį pay mgapundok-pundok sa tawo nga nagsultisulti mahitungud sa mga limbong ugmga kalapasang nahimo sa miaging piniliay. Ang tanan nagpahayag sailang kaluod ug panghimaraut tungud sa mga paagi sa mga "inspector"sa piniliay nga nanikas sa kabubut-on sa Lungsod.Sa pagkataod-taod nahilabįy ang usį ka automobil sinakyan sa usįka batan-ong tinon-an sa Manila ug sa usį ka "bailarina" nga miamagtungud sa pinulpog nga mikapal sa iyang nawong ug nagbilin sa iyangpaglabay nianang bahó nga maisog ug hiilhan dayon nga "Eclat". Ang mgananagpundok miiway sa pag-agi sa automobil ug usį kanila misiyagit:"Mabulahan kamó, mga bihag ni Cupido".Sa walį madugay, sa dalan Juan Luna, tungud nianang balangay ngaginganlag "Kamagayan", mihunong ang usa ka automobil ug nanganaogang duhį ka mga batan-on, nga maó ang giasoy sa itaas. Misuot silįsa mga kabalayan ug nahiabut sa tugkarįn sa usį ka balay nga hangtudkaron anaa pį nagbaróg sa Kamagayįn. Ang batan-ong lake miingón:--Pagkaanyag nimo! Pagkamakabibihag sa imong langitnonglarawan! Gihigugma kó ikaw...--nagkanayón ang batan-ong tinon-an.--Akó nahigugma usab kanimo; apan...--mitubag ang "bailarina".Dinhi walį nį hibaloi ang sumpay sa ilang panagsulti kay mihagbong angusį ka dakung ulįn ug ang saksi ning sugilanona, midagan ug nagpasilongsa usį ka punoan sa sambag. Sa pagtuang sa ulįn gilantaw niya anggibarogan sa duhį ka mga batan-on ug walį nį igkķta. Ang batan-onnapabilin sa balįy sa "bailarina" ug didto makahigda niadtong gabhiona.Mga malipayon silang duhį: ang ilang duhį ka kalįg, niadtong mgataknaa, nanaghiusa....Si Andrea--ang ngalan sa "bailarina"--sa sunod nga mga adlawnakita nga malipayon, labi nį kay daghan ang nagolitawo kaniya ugnagmanggad. Nakita nga siya daw walay gibati nga kaguol. Si Pascualupod migikan padulong sa Manila aron sa pagtuon. Si Andrea mananayawgihapon. Si Pascual ug si Andrea walį magpalandong nga dunay kaguol ngamoabut kanila. Walį silį magbulag, apan walį nį usab magsinulatay nimaghibaw-anįy. Ang kang Andrea gugma nga salingkapaw; apan ang kangPascual usab labi pang salingkapaw. Dili kahibudngan kini sanglitpagbati nga bunga sa panagkakita sa usį ka gabii, sa pilį ka takna....Miagi ang usį ka tuig. Si Pascual didto gihapon sa Manila. Usį ka lunesniana nga maoy iabut didto sa bapor "Cebu", si Pascual nakadawat ningmosunod nga sulįt: "Higala Pascual:--Si Andrea umaanak ug siyį nagingón nga ikaw maó ang amahan sa bata nga iyang gisabįk. Nagingon usab nga dili siyį mopugós kanimo sa pagilį sa imong anak kay dayįg man nga ikaw dili moilį tungud kay salingkapaw man lįng ang inyong gugma ug usį dį man kagabii ang paglungtad. Gibalita kó kini kanimo aron sa imong kasayuran. Ang imong mabinatķong higala, Agustin Soriano."Si Andrea nanganįk nį. Si Pascual nagpakabutį-bungol sa tanįngnahitabó. æUnsaon kó pagilį sa usį ka bata nga bunga lang sa usį kagugmang lumalabay, nianang gugma nga moturók lang kong makasayaw sa"bailarina"?--pulong pa ni Pascual.Si Andrea mikagyo tungud sa kaulaw ug sa hilabihang pagboyboy kaniyasa iyang mga ginikanan. Ug sukad sa lungsod nga gikagyohan ni Andreasiya nagsulįt kang Abing, usį ka kauban niya sa "salón de baile",ning mosunod: "Higalang binati: Pinadpad sa akong mangil-ad nga palad, adķa karon akó ning lungsora nagtago sa akong kangil-ad ug kinabuhi. Ang tuyo ning sulįt maó dį ang pagtambag kanimo aron dili kį palimbong kang Augusto. Panamini ang akong gidangat. Gipakaingon kó nga ang una kong pagkaligįs walay "nada", apan mapait diay ang pagasangputan. Si Pascual walį moilį sa iyang anak kay kamķ naghigugmaay man lang niadtong gabii nga siyį misayaw kanako ug gidalį akó niya sa iyang automobil. Pagbantay bayį pagayo nianang manayaw kanimo. Kong maligįs kį, alaut kanimo kay ang bunga sa imong gugma dili ilhon kay gugma konong salingkapaw, gugmang lumalabay, gugma sa duha, tuló, upat ka takna ... Pagbantay pagayo ug ayaw gayud palimbong kang Augusto. Imong higala sa gihapon, Andrea Malaestrella.Magbabasa: ang sugilanon sa itaas nga imong nabasa, maó ang kasaysayansa giingon: "Ang gugma dili katiawan. Usahay, usį ka gutlo nga gugmamahimong usį ka tuig nga pag antus". Kadaghanan sa mga babayengnangaalaut naingón gumikan sa ilang walay pagbantay ug gumikan sailang pagtiaw-tiaw sa gugma.

torcuata

-Nakaila ka, higalang magbabasa, kong kinsa si Torcuata?

Tingali moingon kanga wala makaila. Walay sapayan; isaysay kó dinhi ang mga hiyas, batasan ug lihok ni Torcuata. Dinhi sa atoa ķay daghangTorcuata.

Si Torcuata malihók sama sa banogbanog nga sapisapi.

Karon makita ta nga makigkuyog-kuyog sa usa ka pilipinhon, ugma sa usa ka insik ug damlag sa usa ka amerikanhon. -

Unsay iyang panginabuhi?

Wala. Apan maayo ang panapót, maayong pagkaon, kanunay adto sa sine ug kanunay nga sakay sa kalesa. Kaniya sarang ikasulti kadtong pagya nga nagingón:"Adunay mga baktin, apan walay anay."Si Torcuata igkita ta kanunay sa mga sine. "Formal" kaayo nga maglingkod; magpakapal sa pinulpog. Ang nawong daw _bantiyongahat_. Sa iyang tupad, anaa ang iyang "bana". Pamatia ninyo siyakong adunay higalang igkita: "Ipailį kó kanimo ang akong bana nga siTeótimo Lamisa."Bana konó niya. Limbongan! Maora hinoog walay nakaila kaniya. Maó kini si Torcuata. Walay kaulaw, walay kataha: makigkuyog-kuyog kang bisan kinsang lake ug unya kong dunay malipat, ipaila dayon nga bana niya.

-Nganong wala sila pakasal sa Mision sa San [....]

Dili maó da kini si Torcuata. Mabuntag, sanglit walay buhat, manuroyug taba sa katindahanan. Libak sa luyog-luyo. Ang mga tinaguang mahal sa mga silingan ginabutyag. Mahapon, maligo ug manabón sa"Reuter" ug magabii mosuroy sa kadalanan ug manawag sa mga higalang hikaplagan. Usahay ipakuhag kalesa, usahay isakay sa automobil,ug dili mopauli kong dili makaadlawon na. --Diin gikan?

-diin mohigda?

Apan si Torcuata adunay mga _dagkung tawo_ nga higala. Kini silįa matud niya, dali-dalion lang niya. Nga walay magtampalas kaniya kay higala niya ang mga punoan. Ug ang mga buringog nga kaila niya, motuo lang usab dayon ug hangtud pa gani mangama kaniya aron luwason sa ilang mga kalisdanan. Si Torcuata dili malaksot ug panagway. Maarang-arang gayud, adunay igong tindog, malingin ug nawong, lawas nga dako ug malison; apan ang kaitum sa iyang mga mata may pagkalubóg. Bisan dugay na sa "patigayon"ug dakung lagóng sa katilingban, ang iyang panagway wala kaayo mausab,salamat sa mga pinulpog sa Paris nga pinalit sa mga Botica, sa"corse" nga acero, sa mga _crema_ alang sa nawong ug sa panapót nga"lujo". Tungud bitaw kaha niini, usahay igkita ta nga magsunodsunodkaniya ang pila ka manlalaban ug pila ka punoan.Maó kini si Torcuata. May sapi, apan walay hiilhang patigayon. Daghan ug balay nga higdaanan, apan usa ray kaugalingon. Siya takus unta kanganlag babayeng _demi-mondaine_ sa tago ug hilum, apan sinagóp sa atong dungganang katilingban ug higala hangtud sa mga punoan. Magkokalesa ug magoloautomobil, apan dili siya ang mobayad. Ang iyang mga sinating higala nagngalan kaniya ug _Torcuata Alegre_,kaha kay alang kaniya ang kinabuhi lonlon kalipay....

ang kalit nga kaminyoon

--Trin.....trin....trinnnn....--æKinsa ang nagtawag?--Akó si William Bobb, ang pangulo sa patigayon sa tabako ningsiyudad. Karon, ækinsa usab ang tagiya ning matam-is nga tingog nganagasulti kanako?--Akó maó si Mary Ross.--Ah! Mary, ikaw maó ang akong gipangita; akó nahigugma kanimo;akó walįy kalinaw; akó walįy katulog sukad kó ikaw makita kagabii sainyong Sirkohan.--Sabį dihį! Akó adunay hinigugma.--Walįy sapayįn. Akó labaw kaniya.--Ang makita kó bulan-bulan moabut sa 1.000 ka pisos.--Bisan pilį! Ang akong patigayon nagahatag kanako ug 10.000 ka pisosbulan-bulan. Biyai ang imong hinigugma, biya sa pagka sirkadora, dangupsa akong mga bukton, ug ang tanan kong bahandi maimo. Hunahunaa....--æTinuod?--Dili akó maalam mobakak.Mibagting pagbalik ang "telefono" ug nahilum.Usį ka automobil "Marion", matahum ug makusog, nagpahugóng sa MadisonStreet. Si William Bobb ug si Mary Ross ang mga sumasakay: napadulongsa Hukmanan. Didto gikasal silį: kaminyoong kalit sama sa linti.Sa pagkagabii, ang mga sirkador isigpangotana: æHain nį si Mary? Angmga tumotan-aw mingulob; ang uban nanggulį. Si Mary nga ilanggipaabut, ang Mary nga bantugang mobalintong, walį mogulį. Ang sirkowalį ipahinayón.Samtang kini nahitabó, si Eddie, ang kauban ni Mary sa iyang mgabalintong, nagbakhó, naghilak sama sa usį batang diyutay. Ang iyangkamot naggunit ning sulįt nga mosunod:"Hinigugma kong Eddie:--Hikalimti akó ug hikalimtan tį ang nangagi. Akódili mamana kanimo: dili tį palad. Kong mamana akó, ang atong duhįka kinabuhi mag-ungaw sa kamatayon: magsali kitag balintong ug sirkogihapon, aron mabuhi. Kong magbulag kitį, ikaw makakitag babaye ngasapķan ug dili sirkadora ug akó makakita usab ug lake nga sapķan ugdili sirkador. Busa, pasayloa akó.Mary Ross."Ug samtang si Eddie nagpatulo sa iyang mga luha, si Mary ug si Williammilangyaw sa laing siyudad aron sa paghimulos sa "luna de miel."Ang lakat sa Sirko mahinay. Namalhin silį sa laing siyudad. Sa unanggula nila ning siyudara, ang sapi nga ilang nahipus dakś kaayo. Tananpulos mga pagdalayeg kanila, labķ nį alang kang Eddie ug kang Virginia(paris ug asawa ni Eddie).Sa palko, usį dį ka babaye ang walį mopakpak: hinonoa, nagmingawhinoon: maó si Mary Ross. Kini siyį, kuyog sa iyang bana, mitan-aw saSirko ug walį siya magpalandong nga kadtong sirkoha maó diay ang ilakang Eddie. Si Mary giabut ug kalooy kang Eddie, gibati niya pagusabang kainit sa ilang unang gugma, ug gikasilagan niya si Virginia ngakanunayng nakigkupot kang Eddie ug dili mobulag kaniya.Milapas ang pilį ka adlaw. Ang siyudad sa Chicago, América, naukaytungud sa pagkawalį sa duhį ka tawong hiilhan: si Eddie ug si Mary,pulos da bį minyo. Ug sa usį ka mantalaan, nabasa kining mga pahibaló:"Mohatag akog 1.000 ka pisos sa makatug-an kanako kong hain magtagoang akong asawa nga si Mary Ross, nga mikagyo kagabii. Siya taga-NuevaYork ug usį ka sirkadora.--William Bobb"."Mohatag akog 1.000 ka pisos ang makatug-an kanako kong hain taralaang akong bana nga si Eddie Bristol, nga nawalį kaniadto sa usį kagabii. Taga-Nueva York siya ug sirkador ang iyang opisyo--VirginiaHarvad".Usį ka tuig nį ang miagi ug walį gayud igkita ang mga nangagyo.Si William kabus nį kay ang patigayon niya nahapay. Miniwang siyįtungud sa mga kagul-anan sa iyang kalag. Nagbasol sa iyang kalitnga kaminyoon; dili nį motan-aw ug Sirko; ug ang mga sirkadora,alang kaniya, maoy mga larawan sa yawa.Si Virginia usab midaśt ug gitakbuyan sa étika tungud kay nahulog sausį ka pagbalintong niya. Nagbasol siya sa iyang kaminyoong kalit ughinanali kang Eddie; mituo siya nga dili unta siya maingon kong dilipa ang iyang pagkadaling maibog sa mga "guapo".Ug samtang silį nagapadulong sa kamatayon, nadungog ang usį kabalita nga si Mary ug si Eddie namatay kay ang automobil nga ilanggisuroysuroyan sa usį ka hapon niana, nahibangga sa usį ka "poste"ug silįng duhį, lakip ang "chauffeur", nangadugmok.Silįng tanįn gisilotan ni Bathala!

ang kadautan sa gugmang ahat

I

--Mamana ka gayud kang Pael? Palandunga baya pag-ayo, Koring. Ang kaminyoon dili butang nga katiaw-tiawan, dili bulak sa usa da ka adlaw; maoy usa ka panaghiusa hangtud sa kahangturan, usa ka kinabuhi nga,bisan mapintas ug mapait, pilit gayud nga imong antuson.

--Nalibog kining ulo kó, Kolas. Unsay akong buhaton nga humana man magsabut sila si Nanay ug si Iyo-Miroy aron kaming duha si Pael kaslon sa umaabut nga bulan? Dili ba sultihón na kaayong daku kong akó mosibog ug dili ba kaulawan sa akong mga ginikanan ang akong pagsalikway kang Pael tapus namo dawata ang ilang bugay nga sapi, kabaw ug karromata? Pastilįn ning pagkabutanga! (mihilak ang nagsulti ug unya, tapus ang pila ka gutlo, daw bag-ong nahigmata, mituaw punó sa kaisog) Apan, ada: padayonon kó ang pagpamana, antuson kó ang tanang umaabut, ipalaglag kó ang akong dungog aron sa pagluwas sa dungog sa akong ginikanan. Mag-antus kay palad ... Ikaw bitaw! ... Ikaw da gayud ang nakaingon....Ug mihilak pagbalik ang dalagang nagsulti. Nagbakho.

II Magbabasa: buut ka tingali mangotana kong kinsa kini silang nagsulti. Tug-anan ko ikaw, apan ayaw pagsaba. Ang lake, usa kaambungan olitawo, mao si Kolas, ug ang babaye, usa ka maanyag nga bulaksa tanamang sugboanong maó si Koring (Socorro). Buut ka, magbabasa, mamati sa ilang panagsulti? Mahimo. Nunot kanako sa pagsuot sa usa ka malabong kasagingan ug paghinay sa imong lakang aron dili kita hialingatan. Anaa ang duruha ug pamation ta.

--Koring, ayaw paghilak. Tan-awa akó kay, bisan lain na ang tagiya sa imong kasing-kasing, ang katahum ug kainit sa imong tinan-awan, nakapukaw sa akong kalag sa mga matam-is nga handumanan. Matuod akó ang sinugdan sa imong kagul-anan ug tingali tungud kanako ikaw mamana sa usa ka tawo nga bagos ug dili makabuhi kanimo. Apan pamati una: kong akó ang sinugdan sa imong mga kasakit, ngano man nga dili mahimo usab nga sinugdan sa imong kalipay? Kong atong paninguhaon, ang kabulahanan nga atong nausik, ato gihapong igkita.

--Unsaon pagpaagi?--misuna si Koring.

--Unsaon? Masayón da, kaayo: maguli kita, maghinigugmaay kita pagbalik, ug talikdan mó si Pael.

--Ang among kaminyoon, unsaon na man lamang?

--Biyaan ug dili ipahinayón. Kong ikaw mituo nga sa mga kamut ni Pael dili ka mabulahan, unsay katungdanan mó sa pagminyo kaniya? dili ba maoy usa ka hikog ang pagpamana sa usa ka tawo nga wala higugmaa?--Apan Kolas, si Nanay, ang nagasto ni Pael, ang ilang bugay... biyaan ba lang nako?

--Biyai ang tanan!--nangisog si Kolas--Ang imong Kolas makakitį pagbahandi nga labaw nianang tanan nilang gihaylo kanimo, ug kong ikaw mailo sa mga pagpangga sa imong ginikanan, palandunga nga duna pay usa ka kinabuhi nga mounong ug magmanggad kanimo hangtud sa inigkanaog mó sa lubnganan: kana dili lain kong dili akó.

--Nakita na bitaw!--mitubag si Koring--Dihay panahon nga ang mga kasakitan ug kalipayan sa imong kasingkasing maoy kasakitan ug kalipayan sa ako; dihay panahon nga gihigugma kó ikaw ug gipanggasama sa pagpangga kó sa akong kinabuhi; apan, ikaw, ikaw--lake sagihapon!--gitalikdan mó akó ug gipalabi mó si Ansat. Ug karon, kinsay makapasalig nga kining imong pagsangpit kanako dili usa ka limbong?

--Limbong? buut kag kamatuoran karon dayon?

Niini, si Kolas misibog ug dihay gikuot sa iyang hawak; usa ka kalit ug masigang kilat mihayag ug nakita ni Koring ang kidlap sa usa ka baraw nga gibit-bit ni Kolas. Buut unta siya modagan tungud sa kalisang,apan gipugngan ni Kolas ug giingon:

--Ugma sa gabii, sa ika 10 ang takna, makigkita akó kanimo pagusab ning dapita. Mahimo ba?

--Ang tanan mahimo tungud kanimo!--mitubag nga maisugon si Koring. Mikilat pagbalik ug sa taliwala sa kasagingan nakita ang usa ka babaye ug lake nga nagbulag paglakat.

III Kinahanglan saysayan kó ang magbabasa sa kaagi ni Kolas ug ni Koring. Kini sila nanaghigugmaay. Usa ka tuig ang ilang panaghigugmaay ug tapus ning panahona, sila nagbulag. Gitalikdan ni Kolas si Koring ug gipalabķa niya si Ansat, usį ka dalaga sa balangay. Si Koring, tungud sa iyang kaligotgot, nanumpa nga manimalus.Ug miabut tuod ang higayón sa pagbalus. Giolitawohan siya ni Pael, usa ka tawo nga kulongó, bastos nga maglihók-lihok, bagos ug nagsalig lang sa kabilin sa iyang inahan. Si Pael dili takus kang Koring;daku kaayog kalainan silang duha. Si Koring maoy usa ka manolonda; si Pael usį ka kataw-anang tawo-tawo nga nabantug sa pagkakuwanggol. Apan gibuut ni Koring aron lang sa pagpanimalus kang Kolas.Ang mga ginikanan ni Pael naibog kaayo kang Koring ug maó nga ilang gipanlimbasogan aron si Koring mahimong asawa sa ilang taspukang Pael. Tungod niini, gihimo dayon ang sayud ug ang bugay, bisan wala pay kasal, gihatud pagdali-dali sa balay sa mga ginikanan ni Koring. Maó kini, sa daklit, ang ilang kaagi.

IV Gabiing mangitngit. Maó pay paghagtok sa ika 10 ang takna. Pila da ka buok ang bitoon sa Langit. Nagpangilat gihapon. Sa layó, nadungog ang malanoyng lanog sa usa ka kitara inawitan sa usa ka tingog nga masulub-on daw sinakit sa gugma. Kinsa siya? Wala hibaloi. Kaha maoy pumopuyo sa usa ka diyutayng payag nga nagdamgo sa katam-isan sa iyang hinigugma. Kaha usa ka kabus nga magdadaró nga nahinumdum sa larawan sa iyang pinalangga ug, tugob sa kakapoy ug kasubó, migamit sa matagming tulonggon, aron moduyog sa iyang mga kamingaw. Kadtong gabhiona, maó ang gisaad ni Koring ug ni Kolas, aron sila magtagbo pagusab sa kasagingan nga anaa sa luyó sa balay ni Koring. Sa taliwala sa kahilum niadtong dapita, usa ka tingog nabati:

--Koring!

--Akó, Kolas.

--Buut ka nga atong hikaplagan ang himaya sa kinabuhi?--nangotana dayon si Kolas--Buut ka nga maato ang langit, ang matuod nga kalipay ning kalibutan? Nunot kanako. Karong gabii biyaan mo ang imong kaugalingon ug magpakasal kita sa atubangan sa Juez de Paz sa Minganilla ugma sa buntag. Ang tanan hinikay na; hangtud ang imong"partida de bautismo" ania na. Duna nay automobil nga sinabut. Buut ka?

--Nga akó mokagyo? Dili, dili mahimo. Buhat kana nga kaugalingon sa mga walay ulaw. Akó nahagugma kanimo, akong nabati nga gawas kanimo,walay kalipay kining kasingkasing. Akó wala mahagugma kang Pael ug kong siya akong gibuut, dili tungud kay may gugma akó alang kaniya, kong dili aron sa pagpanimalus kanimo. Apan ayaw akog tabana, ayaw akog pakaulawi sa katawhan. Salig nga akó dili maminyo kang Pael bisan pa magdapat ang langit ug ang yuta. Akó kay imong gisakit, akó kay imong gitukmod sa kahiladman sa mga kagulanan, tahura intawon ug ayaw pasipad-i. Kong ikaw nahagugma kanako, kong matuod ang pulong mó nga imo nang gibiyaan si Ansat, kong ikaw buut moluwas sa akong mapintas nga kahimtang, pangayoon ko kanimo nga luwason mó ako sa maligdong ug matarung nga paagi ug dili mo pakaulawan ang akong banay.
Si Kolas wala makatingog, midukó ug unya miyanghag sa pagtuaw:

--Koring, ikaw maoy usį ka manolonda, usa ka langitnon ... Nan,unsa may atong buhaton karon?

--Ang maayong buhaton maó ang paghulat. Kong ikaw may pagsalig kanako, hulat sa akong pulong ug karon pauli na lang una.
Ug nanagbulag sila. Si Kolįs mipauli padulong sa ila, ingon man si Koring.

V Hapit na ang kasal ni Koring ug ni Pael. Si Koring, tugob sa kasakit, miduol sa sulatanan ug nagsulat ning mosunod:

Sugbo,

10 Mayo, 1916.

G. Rafael Errante,
Dinhi.

Maayong higala:

--Pahibaloon kó ikaw nga akó dili nį mopadayon sa atong gikasabutan, nga maó ang kaminyoon. Dili mahimo nako sa pagbudhi sa akong gugma, sa akong "conciencia". Akó wala mahigugma kanimo ug usa ka magtiayon nga wala magbinatiay, maoy magtiayon nga alaut. Pasayloa akó sa akong kalapasan.

Imong matinahuron,

Socorro ESPINOSA.

VI Dili tiaw ang kasukó ni Pael ug mga ginikanan niya sa pagkabasa sa sulat ni Socorro. Tungud sa kapungot ni Pael, gipamuak ang mga basoug kopa nga andam unta sa kombira ug ang mga manók, kanding, aslonon ug hangtud ang mga iring, gipanigbas ug gipamutlan sa liog. Ang mga ginikanan ni Pael midangop sa ilang manlalaban aron unta sa pagsumbong kang Koring sa Hukmanan; apan ang manlalaban igo lang miingon nga "walay mahimo", sanglit dili mapugós ang babaye sapagpamana sa usį ka lake nga walį niya higugmaa.Sa balay ni Pael, ang tanan lonlon kasukó ug kaligotgot. Ang mgabinatonan, sa pagtan-aw nga gipamunggutan sa liog ang mga manók, isigpanago ug dagan kay gipakaingón nila nga sila ang isunod.

VII Ug si Kolas? Sa pagkasayud ni Kolas sa nahitabó, mipadulong dayon sa balay ni Koring punó sa kalipay kay abi niya nga maiya na gayud si Koring ug siya ang mabana. Nakita tuod niya si Koring nga nagmasulub-on, nagbakhó sa tambuanan ug iyang gipangotana:

--Unsay naingnan, Koring, nga nagmasulub-on man ikaw? Akó nahibaló sa nahitabó kaninyo ni Pael ug buut unta nako isaysay kanimo nga akó mianhi sa pagtuman sa akong saad: ang pagpangasawa kanimo.

--Karon dili na mahimo ang tuyo mó. Ulahi ka na kaayo--mitubag si Koring.

--Nganong dili? Unsa kining lalanga? Maó ba kini ang imong igasa kanako tapus akó nimo pahulata?

--Kolas, dili mahimo lagi--misulti paghinay si Koring--adunay dakung kabilinggan. Akó babayeng talamayon....

--Sulti, sulti kong unsa kanang kabilinggana!

--Akó nagsabak ... tuló na karon ka bulan ... Kong wala pa unta akó nimo loibi, dili akó maingon niini. Apan akó imong gitukmod sa kadautan. Pasayloa ang akong kahuyang ug kong ikaw nalooy kanako, pasagdi akó nga magpadayon sa paghigugma kanimo ug pag-antus sa akong kahimtang. Oo, gihigugma ko ikaw, apan dili akó mamana kanimo kay dili akó takus ug angay pang pangasaw-on....Si Koring wala makatapus pagsulti: miluum paghilak. Si Kolas usab, sa atubangan sa mga pulong sa iyang hinigugma, nahiurong, wala makatingog, mikurog sa kasakit, sa kapungot ... Unya nanaog sa walay panamilit, naglakat nagdangoyngoy, samtang si Pael, ang nakapamabdus kang Koring, nga nagpasalipod sa usa ka punoang mangga, nagkatawa, nianang katawa nga punó sa yawan-ong pagbiaybiay.Si Kolas, sa dalan, nagkanayón:

--Dili, dili gayud kasaligan ang mga babaye!

Si Koring usab, sa pagtalikod nį, ni Kolas, mituaw sa pagingón:

--Dili gayud kasaligan ang mga lalake!

Si Paél, nga dih gihapon sa punoan sa mangga, nagbagutbut:

--Dili gayud kasaligan diay ang bugay!

rag

Oh, ang "rag"!Sama sa usį ka batobalani, sama sa usį ka bag-ong bathala nga makaayosa tanang mga sakit, maó ang sayaw nga "rag".æKinsang tawohana, batan-on siya kun hingkod, nga makahimo sa pagsukolsa iyang pagkamakawiwili?Tungud niana, dili kahibudngan nga ang akong binating higala MacarioSamulok kanunay lang malipayon, sanglit bag-ong nakakat-on sa bantugang"rag".Dinalį sa iyang kadasig, usahay si Samulok bisan walį pay painit,motindog pagkalit sa iyang higdaanan ug mosayaw siya dįng usį aronkonó sa paghanįs sa iyang mga tiil ug mga tul-an.Tungud ning iyang bag-ong batasan, makadaghan kuyawi ang iyang asawanga si Antonina Hagurós kay gipakaingon nį sa buotang asawa nga angdalunggan sa kapikas sa iyang kasingkasing gisudlan ug gikotkot sausį ka malaa nga mananįp.Usį ka higayón niana, silį nangaon. Si Antonina nagtambag sa iyang banaaron dili nį magsali ug "rag". Si Macario igo lang mitubag pagingon:"Saba kį lang dihį, Antonina. æWalį kį magtan-aw nga hangtud anglabing mga dagkung tawo nagsayaw sa "rag"? Sulayįn ta nį usab kininglingga-lingga".Samtang nagakaon silį, ang _banda_ sa munisipyo milabay ug naghoni sausį kį matahum ug madasigong "rag". Sa pagkabati niini ni Macario,mihunong pagkaon, misiga ang matį, mitindog pagkalit ug misayaw nganagkanayón: "Maó karoy "rag", maó karoy "rag"! Antonina, pagkalalim!"Unya misulod nga nagsayaw sa kosina ug giagaw ang luwag sa manlulutoug maoy giparis niya. Ang mga sologuon nila, sa pagtan-aw nga siMacario namulį ug nangisog pagsayaw, nanglayat, labķ nį sa, pagagawsa luwag, kay gipakaingon nga nabuang ug luwagon silįng tanįn. Angpangaon nahusay sa dihį nga layó nį ang "banda municipal".Ang mga binatonan upod sa pagtan-aw nga si Macario napoypoy nį,namalik, gawas kang Ating Bungol nga tungud sa iyang pagkabungol,walįy kalibutan kong kadto bansaybansay bį lang, kay maora may iyangnakita ang paminti nga hilabihįn ni Macario.Apan walį matapus dinhi ang paghalad ni Macario sa "rag". Hilabihįnnga pagkadasig niya nga usį ka gabii gadamgo siya sa "rag". Gidamgoniya nga ang bantugang "orquesta" sa Kakostablihan nga mianhi dinhisa Sugbo kaniadto sa Karnabal naghoni ug usį ka matahum nga "rag". Uguban sa damgo niya ang iyang mga tiil milihok usab, nanikad, nanindakug kusog, uban kining mga pulong: "Hala, mga tul-an kong pinangga,ayoha ninyo pagkaransa."Sa dakung kadaut, usį sa mga tindak niya didto gayud mahadulong sapus-on ni Antonina, ug kini nga walį nį makaantus, mitakilid usabug gisikaran ang nawong sa iyang bana, uban kining mga pulonga:"Halį mga tul-an kong pinangga; ayoha pag "rag" ang nawong ni Macario".Si Macario namatį, nakugįng ug nagkadugo ang nawong kay nasunggo. Ugunya mituaw pag-ingon: "Pastilan ka Antonina.--Kong hibaloan ko pįlang nga tindak ang imong "rag" gibutangįn kó untag "espuelas" angakong tiil".

limbong sa karnabal

Sulod sa "Auditorium" sa Karnabal. Ang "banda municipal" nagtogtog sa mga matahum nga "one step". Dili maisip ang mga "pareja" nga nanagsayaw. Katawa diri. Tiaw didto. Salibay sa "conffeti". Mga pasumbingay sa gugma....Sa usa ka bangko, naglingkod ang duha ka tawo. Babaye ang usa nga nagmaskara ug lalake ang ikaduha nga walay maskara. Ang lake nagkanayón:

--Dali na, matahum kó. Anus-a pa nimo akó kaloy-i? Gihigugma kó ikaw!

--Gihigugma akó nimo, apan wala akó mahigugma kanimo--mitubag angbabaye.

--Intawon! Dili ka malooy kanako? Ulipna akó; pangayo-i akog kamatuoran sa akong gugma; ug tanan, lakip kining kinabuhi, akong ihatag, akong ipangahas, aron lang makaangkon nianang imong mga matam-is nga mata....

--Aaa! Matį da gayud ang imong gikaibgan kanako?--mitubag nga nagkatawa ang nagmaskara.

--Ang imong mga matahum nga mata; ang imong kasingkasing bulawanon;ang imong langitnong kaanyag, kanang tanan, maoy nakapadani sa akong kalag. Unsa na, mahimo ba nga ilhon kó ikaw nga ako sukad ning mga gutloa?

--Apan, ayaw una: nakaila ka ba kanako? Tingali bayag nahigugma kasa usa ka babaye nga dili mó kaila. (mikatawa ug nagmalomó ang babaye).

--Akó dili nimo kalimbongan--mitubag ang lalake

--Ikaw maó si Marieta, ang akong pinalangga, ang bugtong hari ning mga damgo. Marieta, Marieta, but-a na intawon akó; kini maó na ang katapusang takna sa atong panagkakita.

--Apan ikaw nasayud nga akó minyo; ikaw nasayud nga akó adunay bana. Matarong ba nga kuhaan mó akó sa dungog?

--Unsay sapayan niana? Ikaw minyo; ang imong lawas ginapus sa talikalang yutan-on; apan ang imong kasingkasing, ang imong kalag, gawas ug walay makagapus kanila. Ang kaminyoon maoy usa ka butang lumalabay; dili maó ang gugma; ang matuod nga gugma maó ang gugmang gawas, ang wala magtagad nianang mga binuang sa katawohan....

--Kong akó mobuut kanimo, unsay ipulong kanako sa akong bana? (masulub-on)

--Unsay ipulong niya?

--Nga magpailob siya. Dili mahimo nga iunong mó ang imong bulawanong umaabut sa usa ka bana nga "desgraciado"sama kaniya.

--Ambut lang unsay dangaton nato! (paraygon).

--Ang himaya maoy atong madangat! Marieta, higugmaa na akó, ingna akó nga akó imong gihigugma, nga akó imong gipangga....

Ang sayaw nagapadayon. Madasigon kaayo. Ang mga nanagmaskara nanaghudyaka. Katawa, singgit, kagahob, maoy naghari. Halus dili madungog ang mga sulti tungud sa kasaba.Ang duruha nga nanagsulti mitindog ug napadulong sa usa ka dapit nga hilit. Ang lake nagkanayón:

--Pinangga, kuhaa ang imong maskara; patan-awa akó pagbalik sa imong kaanyag; patan-awa akó kay buut ko sublion ang akong pagtoo nga sa ibabaw ning tanang kahayag, sa ibabaw ning tanang kalipay, nagaharisa gihapon ang imong katahum; pahagka akó....

--Kay gipangayo man nimo nga kuhaon ang maskara, akong kuhaon ugod. Ang babaye mikuha paghinay sa iyang maskarį ug dakung kahikugįng!

Ang lake misibog pagkalit ug misinggit pagingon:

--Susmarosip! Pasayloa asawa kó! Conching, dili ko na gayud usbon!Ug ang lake miluhod, midukó nga mapaubsanon na kaayo, samtang ang babaye, maugdang ang tinan-awan, pinataas ang agtang, namulongsa ingon:

--Maó diay kini, Pepe, ang imong "vicio". Bantug da nga ikaw nanlimbasog gayud sa pagtaptap ug pagtakuban ning mga gabhiona. Ikaw dili maayong bana; ikaw makaako diay sa pagtalikod kanako ug makaako sa paghigugma ug laing babaye. Gipakaingon mó nga maó akó si Marieta ug bisan ania kita sa taliwala sa "Auditorium", gipagula mó ang imong paglapas sa imong pagkaminyo. Dautan, dautan kining imong buhat. Karon dili ka na makalimod kay hisakpan ko ikaw. Apan nganong moingon ka nga ang kaminyoon maoy binuang ug ang GUGMANG GAWAS maó ang matuod nga gugma? nganong sugyutan mó ang usa ka babayeng minyo aron mobuling sa iyang kaminyoon? maó diay kanį ang imong "teorķa"? Kong maó kana, magbulag kita!

--Conching, pasayloa intawon akó; dili ko na usbon. Maó kadtoy usa ka damgo, usa ka salimuang, usa ka binuang....

Si Pepe midukó, naghilak....
Si Conching giabut ug kalooy sa iyang bana ug unya, punó sa kalomó ug nagkatawa, miingon:

--Karon, una kó ikaw pasayloon, buut kó unta hinsayran: kinsay imong palabihón sa paghalok: si Marieta kun akó?

--Ikaw, ikaw gayud, kay maó man ang akong bugtong kauban ning kinabuhi.
Niadtong hilit nga dapit, luyó sa mga lingkoranan ug mangitngit,milanog ang usa ka halók, nga maó ang timaan sa kalipay, himaya ug kalinaw sa usa ka magtiayong bulahan....

ang sangputanan sa makasasala

--Dili mahimo, Elvira; sultihan kó gayud si Tatay ug si Nanay mó ningatong pagkabutang; sultihan ko silį nga kitį naghinigugmaay ug angakong mga tinguha pulós matarong ug dili ang pagpasipala kanimo.--Ayaw lagķ intawon ug sultihi, Luis. Kasab-an unyį akó, paw-on. æDilika bį malooy kanako?Maó kini ang nabati nga sulti sa duhį ka mga binihag ni Cupido,sa taliwala sa usį ka tanaman nga anaa mahimutang sa luyó sa usįka Simbahan.Ang kagabhion matahum uyamut. Ang Bulan nagakasalop na, daw naikognga modan-ag niadtong duhį ka kalag nga nagkinahanglan sa kangitngit,kanang tabil nga dakś ug maitum sa Kinaiya nga gihalaran sa mganaghigugmaay, aron motabon sa ilang mga paniba sa dugós nga matam-issa gugma.Gabii. Ika 7 ang takna. Usį ka tigulang lake, nga nagsapót sa usį kaamerikanang malinis, misakį sa balįy ni Elvira ug naghatag "maayonggabii".--Maayo, dayón--mitubag si Capitįn Martin, amahan ni Elvira ngatigulang usab.Ang misakį maó si Don Severino, amahan ni Luis, nga nagpahayagpag-ingon:--Capitįn Martin, unsaon ta mįn. Ingon kanato nga tigulang nį, kitįna usab ang magtuman sa tuyo sa atong mga anak. Mianhi lagķ akó aronsa pagpahayag kaninyo nga si Luis, ang bata kó, buut mangasawa sainyong bulak nga si Elvira. Akó, sa akong bahin, uyon sa iyang tuyo.--æNagkasabut na bį silį?--misunį si Capitįn Martin.--Kanį kay gisugo akó ni Luis, dayįg na lang nga humana nilasabuti. Mogulį na bį lang ang uhong kong wala pay daog-dog.--Kanį amo pang pagasabutan, Iyo-Binoy, ug balik lamang dinhi tapusang tuló ka adlaw.Si Don Severino nanaog nagkatawį.Gabii gihapon. Nagatubangay pagsulti si Capitįn Martin, si Carlotanga asawa niya, ug si Elvira. Kining ulahi malipayon kaayo, nagsaligkatawa, nagpakilokilo sa iyang mata kang Plįcido, ang suluguonniya ug ni Luis, ug magdadala sa ilang mga sulįt. Si Plįcido maoybinatonan usab sa balay ni Capitįn Martin. Kini, sa walį madugay,nagpahayag pagingon:--Si Luis, ang anak ni Don Severino, mangasawa kang Elvira. æMouyonka bį niini, Carlota?--Sa akong bahin--mitubag si Carlota--uyon akó. Ang banay niLuis, dungganan man usab, ug siya si Luis akong nailį nga buotan,mahilumon. Labut pa, panahon na usab nga minyoon ta nį si Elvira. Dugayna siyang nag-antus..Alaut nga anak kó! ... Walįy palad!...Ug si Carlota, ang mapinanggaong inahan, mihilak kay nahinumdam samga pagantus sa iyang anak, sa palad nga mapintas nga gipaangkonkaniya sa Kalangitan.--Ayaw paghilak Carlota--giam-aman ni Capitįn Martin. Si Elvira maluwasnį. Ayaw pagsaba kay hibaloan unya hinoon sa mga tawo....Si Capitįn Martin nagsulįt dayon kang Don Severino ug ilang gikasabutannga ang kaminyoon sa ilang duhį ka anak himoon sa katapusan niadtongbulana, Diciembre.Adlaw nį sa likodlikod. Ang kadasig ug kalipay naghari. Si Plįcido,ang nakasusi ug nahibaló sa tanang kinabuhi ni Elvira, miingkib saiyang dila, gikulbaan ug nagkanayón: "Pasayloa akó Bathala; akó walįylabut sa tanįng gibuhat ni Elvira; akó usį lang ka suloguon".Usa ka tawong nagkamisin misulod sa balįy ni Capitįn Martin uggihatag ang usį ka sulat alang kang Elvira. Ang maong sulįtnagingon: "Maluibon: Walįy sapayįn nga akó imong talikdan ugkalitan pagluib. Dunay Bathala nga maalam gihapon mosilot sa mgamabudhion. Gipalabķ mó ang usį ka batan-ong burong ug gitalikdan mókining karaang tag-iya sa imong kalag ug lawas. æHain na ang atonganak? æHain mó tagoa? Walįy ulaw!Ang kalipay mó dili magdayon; pagbantay. Paghinulsul nga daan!Victor CORDOBASi Elvira tapus ug basa ning sulįt, miluspad ug natumba: gipanawan. SiPlįcido, ang bugaw niya, miduol pagkalit ug gikuha ang makalilisangsulįt; iyang gitago ug gisulod sa bulsa, nalisang nga hibaloan angmga makalilisang pulong ni Victor.Gabii. Madulom ug matugnaw. Apan sa balįy ni Capitįn Martin angkatugnaw walį mabati, ni ang haguros sa hangin nga bagyohon. Ang tanangkasingkasing nagdilaab sa kalipay ug sa babį sa tanang dinapit nakita,daw bulak nga walįy pagkalaya, ang pahiyom, ang katamisan....Mao nį ang kasal ni Luis ug ni Elvira. Niadtong gabhiona gihimo ang"recepcion" ug sayaw nga gipasidungog sa bag-ong magtiayon alang sailang kahigalahan.Ug si Plįcido æhain na? Si Plįcido nanaog sa silong ug milingkod sapultahan. Nalisang, malusparon, walįy umoy ug naghilįk. Siya nakailįkang Victor nga maoy tawo nga mabangis ug dili mahadlok kong dunaybuut buhaton. Miilį siya nga si Victor gilimbungan ug nga si Elviraangay bitayon. Gihikap ang sulįt ni Victor sa iyang bulsa ug nagsultisiya dang usį:--Pasayloa akó, Bathala kó. Akó walįy salį; akó gisugo lang, ugangay magtuman. Vķctor, si Plįcido, ang karaan mong higala, dilimagbudhi kanimo.Ug nagbakhó siya, nagbasul sa iyang salį, naghinulsul.... Ug sataliwala sa iyang mga pag-antus, nahikatulog.Ang sayaw nagapadayon sa taas sa balįy ni Elvira. Madasigonkaayo. Kasaba, hudyaka, honi........Ang mga "rag", "two--step" "waltz"nagsunodsunod: walay bugto. Si Elvira ug si Luis misayaw ug nagparissilang duhį.Usa ka tawo nga walį hiilhi, nagpinurong, nagkamisin lang ugnagkalsonis ug purol, midasmag sa pultahan sa silong ug misulod. Usįka diyutayng putos maó ang iyang dalį. Giduol si Plįcido nga natulogug gipamulongan pagingon:--Pahawa, pahawa dinhi; palayó, kong ikaw dili buut silotan saimong salį.--Vķctor! Vķctor! Pasayloa akó!--Walįy pasaylo alang sa mga mabudhion! Mga tawo nga ingon kaninyoangay dugmukon, punggotan sa liog, patyon....--Matuod ang mga pulong mó; apan æmatarong bį nga lakip ang mga walįysalį, ingon nianang mga dinapit sa taas, imong silotan sa kamatayon?--Lakip silang tanįn! Ang ilang kalipay dili matarong, maoy usį kapagyubit, kay silį nahibaló sa kahimtang namong duhį ni Elvira. KanįngPari nga nagkasal kanila maó ang gabunyag sa among anak! Apan, æhainnį ang anak kó? hain si Nenita?Ang mga matį sa tawong nagpinurong nanglugmaw sa luhį. Daw nahinumdumsa usį ka binuhat nga sumpay sa iyang kinabuhi; daw nagatan-awsa pagkawalį ug pagbiyang dayong nķng kalibutan sa usį niya kaanak. Mihunong pagsulti. Mipasilang sa usį ka lungag ug misugat saiyang mga matį si Elvira ug si Luis nga nagsayaw gihapon, samtang siDon Severino, hupong sa kalipay ug bino, naglaylay. Ang mga matį satawo misiga daw kilat ug misinggit pagingon:--Mga banyaga! Karon matapus kitang tanįn!--æUnsay buhat mó?--misinggit si Plįcido nga midagag kusog sa pagtan-awnga ang putos nga dalį sa tawong nagpinurong giduslitan.Usį ka pagbutó nga makalilisang ug nakapakurog sa tibuok lungsod,nabati. Ang tanįng mga molupyo namangon ug gikuyawįn tungud sa kasipįnga milanog. Ang balįy ni Elvira nadugmok ug gilupad. Mga lawas satawo nga napikaspikas, nakita nga nawasigwasig sa kadalanan.Midugok ang mga punoan. Ang mga pagsusi gihimo. Hibaloan nga anggiduslitan sa silong sa balįy maoy usį ka bomba sa dinamita. Gihipusang mga patay ug samarįn. Hikaplagan ang usį ka babaye ug lake nganaggakus, apan pulós samarįn: maó si Elvira ug si Luis nga hiatlannagsayaw sa pagbutó.Ang tibuok lungsod nagubut. Walį makatulog tungud sa kalisang. Tanįnpulós pangotana kong kinsay nagbutag dinamita. Si Pari Tomas,ang nagkasal, natuló ka piraso ang iyang lawas. Ang mga lingganaynagbuntag pagbagting sa "agonķas".Sa pagkabuntag, tungud kay walįy nanug-an, gidakop sa mga punoanang tanįng mga silingan ug nanan-aw sa sayaw dihį sa silong, ugpinusasan ang kamut, gisunodsunod sa mga polis, sa Piskal ug ubanpang mga punoan. Usį ka tawong nagkurog, si Plįcido, miduol pagkalitug gipahayagan ang Piskal sa ingon:--Ginoo, kining tanįn ninyong dinakpan walįy salį. Buhii silį ug asoyanko kamó sa matuod. Ang nagduslit ug nagbutag dinamita maó si VictorCordoba, karaang hinigugma ni Elvira. Si Victor iyang gibudhian, ugdili lamang gibudhian, kong dili gikuhaan sa iyang kalipay: maó angiyang anak, ang anak nilang duhį ni Elvira. Oh! pagkamakalilisangitug-an! (Si Plįcido mihilak ug walį makatapus pagsulti).--Padayon, padayon pagtug-an kay dili kį maunsa--miingon ang Piskal.--Aron sa pagtago sa mga matį sa iyang bag-ong hinigugma nga si Luis,ang iyang anak nga may tuló pa lang ka bulan, gipatay ug akó maó angnaglubong sa ilalum sa ilang balay, sanglit maó ang binatonan ngaiyang sinaligan. Niining tanįn walįy laing nahibaló kong dili kamidang duhį. Gitalikdan niya ang amahan sa bata nga, iyang gianak ugnamana kang Luis, usį ka batan-ong sapian, apan walįy hibangkaagan. SiVictor nangita sa iyang anak, bungang matahum sa iyang unang mgagugma, ug walį namo tug-ani. Si Victor nagpadalag sulat kang Elviraug nagpahibaló sa iyang pagabuhaton. Kining sulata anķa basaha ninyo(gitunol ang sulįt nga iyang gitago sa pagkatumba ni Elvira). Ang salįni Elvira dakś kaayo ug angay silotan sa usį ka silot nga mapintas samasa gipahamtang ni Victor kaniya. Busa, kong kamo nangita sa makasasala,nga bitayon ninyo dili kining mga walįy salį nga dinakpan, dili usab siVķctor nga gibudhian, kong dili si Elvira ug kining alaut nga sulugoonniya nga naglubong buhi sa usį ka bata nga "inocente". Nianang dapitnga gibutangan sa dinamita, anaa dihį ang lubong sa alaut nga anakni Victor ug dihį karon inyong makita ang mga bukog sa namatay kayang yuta nagisi aron kahį dili matago ang makalilisang salį".Ang Piskal namahid sa iyang agtang nga gisingot, walį makatingog,ug nagsugo gilayón nga buhian ang tanįng dinakpan.Ang mga punoan miadto sa Tambalanan, aron sa pagsukót kang Elvira nganagkadugo sa iyang mga samįd; apan kini himatyon nį ug nagpangyamyampag-ingon:--Pasayloa akó, Victor! ... Akó gisilotan sa Langit ... Oh! anak kó,pinalangga kong Nenita ... æhain ka nį?Ang kamingaw ug kahilum mihari pagkalit. Ang mga "Hermana de Caridad"nangluhod ug nangadye. Ang Piskal ug kauban midukó ... Si Elviramiginhawag hataas ug ang iyang kinabuhi natapus....

si isko ug minay

Si Francisco Andakan maoy usa katawo nga tabian ug hambugiro.

Alang kaniya walay butang malisud sa kalibutan.
Kong magsulti sa Amérika,siya moingon dayon: "Ang mga lubi didto mamungag kapayas".

Kong magsulti sa mga babaye, manghambug dayon: "Kana si Kuan akonghinigugma. Pagka paraygon nianang dagaha". Sa usa ka pulong, maoy olitawong tigpaatab, apan hadlokan uyamut.

Usa ka adlaw niana, nakakita siya kang Minay, usa ka maambong tindira sa tuba sa Tiyanggihan sa San Nicolas. Sanglit lagi hadlokan, siya igo lang moduol ug motangway ug tuba. Human ug inum sa tuba, mangagho ug kusog ug pugngan ang dughan, daw gisakitan sa kasingkasing. Sa makaupat na kini niya himoa, si Minay nakasabut ug nagpahayag kaniya:--Ayaw palabii ug pangagho, Isko; akó nakasabut nga ikaw nagmahal kanako ug ayaw paghunahunaa nga dili ko ikaw baslan.

--Oh, mga langit! Oh, tuba nga palaran! Minay, pastilan, dili gayud akó makapanihapon sa amo tungud sa kalipay--mituaw si Isko.

--Lakaw na, ug ayaw pagsaba. Unyang gabii, sa ika 10 ang takna,adto sa among luyó kay makigsulti akó kanimo--miingon si Minay.

--Oo, mahimo, mahimo.Si Isko mibulag sa tindahan ni Minay, nagpanilap. Mao pa kadtong higayona nga siya makabaton ug "cita" kun tagbo ug nagkanayón:"Sa luyó sa ilang balay; sa ika 10 sa gabii. Malalim nga iadto kay sugo man sa gugma; apan diha da ba abta si Ta-Tinang, si Binsis ug si Man-Binoy; kanang dapita awaaw kaayo ug anaa magponsisok ang mga agta ug mga balbal...

Apan walay sapayan; aniay bahi ko dili moila ug aniay baraw ug garrapa sa lana nga sumpa sa tanang mga panuway."Hapit na mohagtok ang ika 10 sa gabii. Si Isko miloklok sa iyang baraw, mikuha sa bahi ug sa garrapa nga sumpa, naghinapay ug dayonglakat.

Sa dalan nahiatol nga usa ka pilikpilik mitingog. Si Isko nahikugang ug gitan-aw ang iyang garrapa kong ang lana mibukal ba, apan kay wala siya mituaw: Salamat kang Bathala! Sa pag-abut niya sa luyó sa balay ni Minay, diin walay makita tungud sa kangitngit ug diin bisan tuslokon ang mata dili hibaloan, siya mibarog ug nanukad kay nagpanagana sa mga abat, labi na kay maó pay pagtunob niya niadtong dapita. Usa ka punoan sa lubi nga naputol kaniadto sa pagbagyo sa 1912 ug nagbarog gihapon, gikatahapan niya ug gipakaingog abat na.

Tapus niya sudonga, iyang giduol ug gipamulongan:--Kong ikaw tawong binuhat sa Dios, pagtug-an sa imong tuyo; apan kong si Minay ka, kaloy-i akó.Sanglit lubi, dayag na lang nga walay tubag nga nabati. Si Isko mikurog, gipaningot, kadaganon ug dili. Sa pagtanaw niya nga wala man gayud motubag, gipuspusan niya pagkalit sa bahi ug dayon dagan.Sa dakung kadaut niya, didto siya mahadulong sa usa ka kanal nga punó sa mabahóng lapok. Naipo siya hangtud sa hawak sa maong lapok ug misinggit pagingon: "Patay na akó. Tabang kamó. Minay, Minay, tabang".Gilingi niya ang lubi nga gipuspusan. Giabut siyag katahap ug iyang giduol pagusab. Naghinay siya, nanukad, gibakyaw nga daan ang bahi sakamut nga tuo ug sa wala ang baraw. Apan sa paghikap, nakugang siya, gilagpak sa iyang duha ka kamut ang punoan, ug miingon:--Pastilan, lubi kaman diay!

Si Isko, punó sa kaguol, naluya, nagsalig pangusmo tungud sa kabahó sa lapok, ug mipauli sa iyang balay. Nag-ilis ug naligo. Ang bahi gisalibay, ang baraw gibunó sa suwambi ug ang garrapa sa lana gibuak... Napungot.
Sa pagkabuntag nagsulat kang Minay ning mosunod:

"Hinalarang kong Minay:

--Daku kaayo ang gugma ko kanimo, dili hitupngan ni bisan kinsa nianang
mag-alirong kanimo sa tubaan; apan, kong magkanunay akong mahatuslob sa kanal ninyo ug maligo magabii, ayaw palandunga nga dili ko ikaw puspusan. Kagabii hilabihang hulat ko kanimo hangtud nga giabut akog "desgracia": nahulog sa inyong kanal. Kong buut kag tagbo, hawani ang inyong luyó, kanang lubi putla, taboni ang kanal ug pagsuga aron wala kitay kahadlokan.

Imong ISKO".

Sa pagbasa ni Minay nianang sulata, nahikatawa ug nagsulat ning balus nga mosunod:

"Pinangga kong Isko:

--Nadawat ko ang imong sulat, ug nasakit akó sa nahitabó kanimo. Ang imong tuyo mahimo, ug unyang gabii balik sa among luyó sa maó gihapong takna. Ang imong tugon tumanon kó.

Imong MINAY.

"Apan gisabut ni Minay ang iyang igsoon lake nga kong managtagbo na gani sila, mokalit siya paggula ug iyang lutoson si Isko.Si Isko, sa pagkabasa sa balus, nalipay ug gihulian sa iyang mga kasakit. Miadto sa tagbo, ug ikog sa pagi na ang gidala. Sa pagtan-aw nga hayag na ang luyó sa balay ni Minay ug mahawan, nakaingong:"Mao na kini karon. Mahawan, mahayag, dili kita pagakulbaan ug sama sa usa ka dumogan....Sa pagkataod-taod, nabati kini:

--Isko!--miingon si Minay.

--Minay!--mitubag si Isko.

--Karon--nagpadayon si Isko--ania kana gayud. Kagabii hilabihang antus ko. Marika, Minay, marika, ayaw kahadlok.

Dinhi migulho pagkalit ang igsoong lake ni Minay ug gilutos si Isko nga nagkabuang ug dagan hangtud nga hibiyaan ang ikog sa pagi. Naligo sa singot nga mabugnaw, gahangos ug nanakmol, miabut si Isko sa iyang balay ug nagkanayón: "Maayo niini polis ang dad-on ko kong mangayog tagbo si Minay. Dili kini mahimo: mamatay akó sa kanunay nga dinaganay".Ug nahikatulog, nagdamgo sa mga parayeg ni Minay nga wala niya hiagumi....

si amboy ang palahubog

I.Si Amboy maoy usa ka tawo nga walay pagbalhin sa iyang batasan. Mamoo siya sukad sa buntag hangtud inigsalop sa adlaw, magbulad sa init,ug ang singot sa iyang kalawasan walay pag-uga tungud sa hilabihang pakigbugno sa panginabuhi; apan si Amboy, Amboy gihapon; wala mouswag ni madiyutay, walay sapi gihapon. Ang iyang asawa nasubó kaayo niini. Ang ilang duha ka anak nga lake--duha ka mga magagmay, apan mga maabtik nga bata--maoy nagabuhikanila: mangarga mabuntag sa Karbon ug kong dili makapangarga,manuroy sa pagkalimpiabotas aron lamang makaiyawat 30 kun 40 sintabosang adlaw.Apan, -unsay naingnan ning masulub-ong kahimtang?

Si Amboy nga hiilhan sa iyang mga silingan sa ngalan Kakha-Tuka, maoy usa ka tawo nga nagbaton sa daghang kahilayan, ug usa kanila mao ang pagkapalahubog. Madasigong anak ni Baco, siya walay laing mga maayong higala ning kalibutan kong dili ang tuba, tumbok ug toytoy ni Unyang, nga iyang suki. Gawas niini, ang kinabuhi alang kaniya, angay lamang yam-iran....

II Usa kadto ka hapon. Nagulan-ulan. Matugnaw ang panahon. Sa Tiyanggihan sa Karbon nagapundok ang mga mamomoo. Kadtong adlawa maoy adlaw sa panuhol: sabado. Ang tindahan ni Unyang gialirongan: ang tumbok ug bagol kanunay nagkagalkal ug walay pahulay. Sa atubangan sa toytoy, nagtindog si Amboy nga ang ilong ug mga ngabil nagsinaw tungud sa adobo nga sumsuman; siya makapulo na moingon:

"Dungagi pa ug 4 ka sintabos."

Sa luyó niya diha usab ang usa ka babaye nga nagpandong, ug mao si Loleng,ang asawa niya nga nagkanayon:

--Amboy, igo na intawon, igo na paginum; adto na kita; ang mga bata nato karon....
---Unsa ka? Patiran ko unya ikaw hinoon tingalig molagpot ka saKawit. Hala, Unyang, takus, takus ... Aniay 5 pisos nga "papel de banco" diha kanang daan kanimo. Ang sa tuba dili moinum, sa tiyan angay latuson! Takus, takus, Unyang.
--Pasagdan lang nimo siya Loleng. Wala bitaw kana maunsa—misagbat ang manininda.
--Bitaw pasagdan lang. Mao kana ang inyong tinguha kay makasapi man kamo sa akong bana.

III Si Amboy hubog na; dili na balig usa ka diyot. Nagsalig singgit ug gipundokan sa mga tawo. Si Unyang, ang manininda nga nagsalig hawid kaniya, gipuspusan sa tumbok ug nahuboan sa saya sa dinagan. Ang malomo nga Loleng, tungud sa kaulaw, mihilak ug mipauli sa ilang balay. Usa ka polis, tapus ang tunga sa takna nga pinangita kaniya,miabut. Giduol si Amboy nga nagligidligid sa yuta, gipikpik ang paa ug gisultihan:

--Uy, tawo, bangon. Polis akó. Bangon na. -Dili ka mobangon? Ania bayay posas.Si Amboy bisag hubog giabut ug kahadlok ug mibangon. Nahinumdum siya nga ang mga pilipinhon polis dili mahadlok sa hubog, labi nakong kini maoy pilipinhon.

--Karon mouban ka kanako--matud sa polis--ug adto ka pahulay sa munisipyo.

--Oo, mahimo. -Kinsa ka ba? Ah! polis, polis ka diay. Akó dilimahadlok bisan asa dapit. Akó anad na kaayo sa inyong bilanggoang angso

....Ang mga tawo nangatawa.

Ang polis wala magtingog: maligdong ang iyang nawong, namula. Samtang nagpadulong sila sa munisipyo, sa Tiyanggihan walay laing gisultihan kong dili si Amboy da. Ang usa moingon nga maayong patagmon aron mabalhin ang batasan ug dili na magantus ang iyang banay. Ang usa usab mipahayag nga angay ilakip sa silot ang mga"tendera" nga baskog mogalagala kang Amboy aron lang makasapi. Mihagtok na ang ika 8 ang takna. Ang Karbon nagakamingaw. Mao day gatugaw niadtong kahilum ang maalangisig nga iwik sa mga baboy nga giihaw niadtong gabhiona.

IV-Ug si Loleng? Ah! Si Loleng atua sa iyang payag, sa iyang nawilihang payag nga mao ang saksi sa gidak-on sa iyang mga kaguol. Nagbakho siya,nagadangoyngoy ug sa iyang mahamis ug mapulang aping midaligdig ang usa ka baha sa mga luha. Ang iyang duha ka anak, ang duha ka bata nga si Binsis ug si Amon, nangatulog sa, nagabay-od sa salog nga walay banig ug walay unlan, ug wala managpanghibalo sa nahitabo sa ilang amahan. Si Loleng mitotok pagtan-aw sa duha ka mga bata ug unya,sa kalit, miluum paghilak, ug gigakus niya ang duruha ug mituaw:

Alaut nga mga anak ko!

Si Binsis, ang magulang, nahigmata ug nangotana:-- Naunsa ka, nanay? -nganong gahilak ka? -unsay nahitabo?

--Walay nahitabo, anak ko. Akó hinoon gigutom kay wala pa akó makapanihapon. Si tatay mo wala pa mopauli.

Si Binsis mibangon, mikuot sa iyang bulsa ug, dinala sa iyangpagkabuotan, miingon:
--Aniay 10 sintabos nga akong kinargahan kaganinang buntag, -buut ka nga ipalit kog sud-an ug puso?

Si Loleng mitando ug niadtong gabhiona ang iyang panihapon pikas da nga pusó nga gisudanan ug buad nga bolinaw. Malisud ang iyang pagtulon kay ang iyang dughan naghuot sa mga kasakit. Si Binsis mibalik pagkatulog. Si Loleng nahikatulog usab dinala sa kaluya. Apan, -kinsay makatulog, kinsay makapahulay kong ang kalag ug kasingkasing ginasakit sa dili ikasaysay nga mga kasakitan?

Kini maoang nahitabo sa alaut nga asawa ni Amboy nga mibangon sa pagka 3 sa kaadlawon ug miluhod sa atubangan sa larawan sa Mahal nga Ulay ug namulong ning pangamuyo:

--Oh, Ulay nga mahal ug maloloy-on!
-Unsa, unsay sala namo ngakami anķa nahabanlod man sa kahiladman sa mga kasakit?
Tug-ani,tug-ani intawon akó.
Ikaw mao ang akong hinalaran,
ikaw mao ang akong mapuangurong manlalaban ning kalibutan;
sa imong mga makagagahum nga kamut ginatugyan nako kanunay ang akong kinabuhi ug sa akong mga anak;
ug kong kami nakasala batok kanimo,
hangyuon ko sa imong kalooy
nga tug-anan nimo akó aron sa pagbantay sa kaulahian
ug aron sukad karon imo kaming pasayloon sa makalibo nga pasaylo.
Daku, walay sama kining among mga kasakitan,
kining kadautan namo.
Lamdagi intawon,oh Mahal nga Ulay,
ang kasingkasing ug hunahuna ni Amboy
ug dad-a sa dalan sa kaayohan ug sa katubsanan niya.
Mao da kini ang pangayoon kokanimo:
tabangan unta ug kaloy-an nimo kami
sa pag usab sa taras sa akong alaut nga bana
ug iuli mo ning among ubos nga payag
ang kalinaw ug ang kalipay nga upat na karon ka tuig wala namo hiagumi....

Si Loleng wala makatibawas. Nahapalingkod ug mihigda sa iyang giludhan. Ang kahilum niadtong gabhiona, halaum kaayo, mamingaw ug makapahadlok. Sa layo kaayo, nabati ang toktogaok sa usa ka manok nga nagpahibaló sa pagabut sa kaadlawon. Si Loleng, umog ang mga mata sa luha, nahikatulog.

V Ika 9 sa buntag. Sa atubangan sa Juez de Paz miatubang si Amboy kinuyogan sa usa ka polis. Ang Maghuhukom namulong:

--Ikaw mao diay si Pablo Valderrama. Akó nakaila na kanimo. -Nganongwala kay pagtagam? Makapulo ko na ikaw ibalhog sa bilanggoan tungud sa imong pagkapalahubog ug karon ania na usab ikaw tungud sa mao gihapong sala. -Unsay gilihi kanimo nga dili ka man motagam?
Ah! Pablo,Pablo: ikaw dili lamang kay nagpakaulaw sa imong kaliwat ug sa isigmoka mamomoo, kong dili usab gihimo mong alaut ang imong tibook nga banay. Kong unsay dangaton sa imong asawa ug mga anak, ikaw mao ang tagsala unya sa ngatanan. Karon, tungud sa imong pagkawalay pagtagam, tungud sa imong pagkabagag nawong, silotan ko ikaw sa 2 ka bulan sa bilanggoan.
Human, ang Maghuhukom miatubang sa polis ug miingon:

--Uy polis, dad-a kini sa silong.

Si Amboy gidala una sa bilanggoan sa munisipyo ug tapus dinhi
gibalhin sa Bilibid. Wala dangti ug bulan, siya nasakit: nagluspadug nanghupong ang nawong ug tiil. Ang mananambal sa Bilibid nagtagna
nga ang sakit ni Amboy anaa sa tinai ug rinyon ug maoy sinugdanang hilabihan nga inom sa tuba, tanduay ug uban pang mga alak. Sa ikatulo na ka bulan, si Amboy naghigda sa banig ug dili makabangon:ang iyang bukó-bukó, nawong ug tiil, namutó ug nana ang miagus. Sa pagkaupat ka bulan, tungud kay mikawat paginom ug tinto, nadak-an sa sakit ug mamatay.

VI Si Loleng balo na.Nag-usara lamang pagpuyó ug inubanan sa iyang duha ka mga bata nga mao ang iyang bugtong nga kalipay nga nahabilin. Sanglit batan-on pa, makabibķhag ug bulawanog gawi, si Loleng wala kawad-i sa mga maghahalad nga misampit sa iyang gugma; apan ang ngatanan gitubag niya nga makausa da mahagugma ug kanang gugmaa dili na niya mabawi kay atua na sa usa ka kalibutan.Punó sa mga tunók ang dalan sa iyang kinabuhi, manulonda nga sinakit ning yuta, ang buotang asawa ni Amboy walay laing gisangputan kong dili da usab ang mabugnaw nga lubnganan. Si Loleng, sukad mamatay si Amboy,nasakit sa sakit sa kasingkasing: ang iyang kinabuhi, ang kaambong niya nagakaupos daw usa ka kandila ... Sa adlaw nga 3 sa Septiembre,nga mao ang namatyan ni Amboy, namatay usab si Loleng sa taliwala sa dakung kakabus.

VII Nangagi ang 20 ka tuig. Usa sa adlaw niana, ang Sugbo naukay. Usa ka mabagang panón sa mgalungsoranon, pinangulohan sa mga magsoon GG. Wenceslao ug Ramón Valderrama, nagsuroy sa kadalanan ug naghimog mga miting batok sa batasan sa pagkapalahubog ug sa palahubog. Ang mga manininda sa tuba ug alak gipanaglutus sa panón. Ug ang ilang mga ilimnong baligya gipanangyabo. Si Wenceslao napagaw sa hilabihang singgit ug pakigpulong. Kadtong mga nangulo dili lain kong dili si Binsis ug si Amon, ang mga anak ni anhing Amboy ug ni anhing Loleng, nga nangulo niadtong panón,nga dinani sa ilang mantalaang "Ang Manguguba" nga walay laing tuyo kong dili ang pagbatok da sa mga kahilayan.....

ang mga mahadlokon

Domingo kadto sa kaadlawon, ika 3:30 ang takna. Mao kadtoy adlawngsimbahon. Si Ating ug si Tuloy namangon ug nanagsulti pag-ingon:--Tana, Tuloy; angay na karong isimba.--Tana. Kaganina ra bitaw akong nagsangpit kanimo.Ug ang duruha nanganaog. Angay hibalo-an nga kining duruhį ka mgaolitawo pulos mga hadlokan kaayo ug dili makalakįt kong dili magkuyoggayud sila. Samtang sila nagalakat sa taliwala sa kangitngitan sadalan, nabati nila nga may nagasunod sa ilang luyó ug ang lakangilang nabati usab pag-ayo. Si Tuloy namugnaw, mikablit kang Atingug mi-honghong:--Lingķa kinsa kana.--Ah! dili akó--mitubag si Ating.Ug ang duruha naglakat nagginunitay sa ilang mga kamut. Mihunong silaug ilang napamati nga ang gasunod mihunong usab. Midagan silį ug anggasunod kanila midagan upod.--Mamatay na kita, Tuloy!--mihonghong si Ating.--Ayaw pagsaba! Pangadye lang ...--mitubag si Tuloy.Ug ang duruha nagpadayon paglakat padulong sa simbahan. Silangduhį gipaningot ug mabugnaw ug ang ilang mga kalawasan nangurogsa kalisang. Bisang kinsa kanila wala makapangahas sa paglingi saluyó: mahadlok motan-aw sa nawong sa Tambaluslus. Samtang naglakat,nangadye sila, gisangpit nila ang tanang Balaan sa Kalangitan, apanang gasunod sa ilang luyó wala mawalį.Misulod sila sa simbahan. Mangitngit pa. Apan, ang ilang kalisangmilabķ pagdakś kay ilang nabati nga dihį gihapon sa ilang luyó angnagsunod nga miuban usab sa pagsulod sa simbahan.--Lingķa gani kanį; tan-awon mo; ayaw kahadlok--miingon si Tuloy.Milingi si Ating ug dayon ingon:--æNahibalo ka kong kinsa diay kining banyaga nga diriyut makamataykanato sa kuyaw? Mao si "Barbon", ang irong dakś ni Birino, nga imongpagapakan-on sa ato.Dili tiaw ang kagubśt sa simbahan. Si Tuloy ug si Ating nanindogsa ilang giludhan ug nagsininggitay pagingon: "Puspus Ating, halįpuspus. Puspus Tuloy; ayawg buhķa kanang banyagang mananap".Ang mga nanimba naghuot sa pultahan sa dinaganay; isigkaratil. Nalisangtungud kang Ating ug kang Tuloy nga, binakyaw ang ilang mga "garrote",nagliyoliyo sa bangko aron sa paggukod kang "Barbon".Ang Pari nahunong sa iyang pagmisa; ug ang mga bata nga sakristan,tapus ibunó ang siryales, nawagtang.Gisangputan: silang duha gidakop sa polis samtang si "Barbón" mipaulisa ka Birino nga agalon niya, ug nakahunahuna tingali nga dili maayongkuyogan ang mga hadlokan....