usa ka masulub-on kaagi

Ang balay sa Kagamhanan nagdilaab sa kasiga. Kaniya, sa sulod ug gawįs,naghari ang sugįng dagitabnon ug bisan sa layó ang kahayag sa maongsugį nakita ug hialinggatįn sa tanįn.Niadtong gabhiona gisaulog ang katapusang bahin sa tulomanon sapagdawat sa Gobernador General ug kauban nga nannaw sa lalawigan:ang "baile oficial" nga hinatag sa Kagamhanan.Ika 8.30 ang takna sa gabii.Ang mga dinapit nagabut-abut. Ang mga automobil, mga "carruaje" ug mga"calesa" nagsunod-sunod paghunong sa ganghaan sa balay sa Kagamhanan,aron sa pagbilin sa ilang mga hamili ug mga halangdong sumasakay.Ang duhį ka polis nga nagbantay sa dalan walįy pahulay kay samatag-salakyan nga moabut kinahanglan nga silį molihók ug tudloan nilaang "chofer" kun mamilino kong asa mohunong aron sa paghulįt sa ilangmga agalon.Sa maong ganghaan dihį usab ing duhį ka ginoo nga nagsapót sa"chaquetilla" ug maoy nanawat sa mga dinapit ug maghatud niini ngadtosa itaas. Bisan sa laing dapit ang mga manawat, sumala sa sugo samaayong pamatasan, maó kadtong mga tawo nga maalam ug takśs, niadtonghigayona ang mga naghikay sa sayaw daw nalipįt kay ang duhį ka tawonga ilang gitugyanan sa pagdawat sa mga dinapit dili man mga takus:ang usį maoy usį ka olitawong bagos, anak sa usį ka sapiang banay,nga dili gani mahibaló molitók sa kinatsilį ug ang ikaduha usį kabatan-ong kabanay sa usį ka hataas nga punoan nga labķ pang walįykatakus kay gani sa iyang mga pakigsulti sa mga dinapit hidungganmįn kini: "_Pasa usted aqui en este escalera_".Sa atbang sa balay nga gisayawan, nagpundok ang daghang mgatawo. Kadaghanan kanila mga kabśs ug panapót, apan ang tanan dawdinanķ sa usį dį ka tuyo: ang pagtanaw niadtong dakung "baile oficial".Sa laing dapit usab, dili halayó sa maong pundok, dihay laing pundokug maó ang sa mga _chofer_ ug sa mga mamilino (cochero) nga, aronba kahį sa pagpawagtang sa ilang katulog kun inaghat bį sa ilangpagkatabķan, nagaaliron sa pagsulti-sulti ug pagtabķ kutob sa ilangmakita ug hinumduman.Tagsa dį, sa moabut nga dinapit, minyo kun dili minyo, dalaga kunolitawo, tigulang kan bata, punoan kun dili punoan, nga, inigsulodgayud sa ganghaan sa balįy sa Kagamhanan, dili pabawonan sa mgatawo sa duhį ka pundok nga dihį sa atbang ug mga hukom, pasumbingay,kantalita kun tiaw nga usahay mahalang pa kay sa siling kulikut....Usį ka "chofer", pananglitan, nagkanayón: "æKinsa kanang bag-ongnahiabut? Aw si Tatang Urabog man diay kanį nga nagdalį sa iyangasawa nga suki nako sa pamahaw."Usį ka "cobrador" mitingog: "Hangtud diay si Don Lucas, ang hari sa mgabalasubas nga nakahurot sa akong sinilas, dinapit sa "baile oficial",ug pusturawo ra bį. æDili ba kahį maó kanang sapina ang giutang satindahan sa akong agalon?"Usa ka laing manķningil nahiulpót pagkalit sa pundok ug nagkanayón:"Peping, Peping, tan-awa dį si Sancho; nagsiga sa mga "brillantes",sinaw kaayog sapin, hapsay ug hinapay, daw usį ka "principe", silabónmaó kanį ang pagaatangan natong tuló ni Garitoy: utangan ug usį katuig sa among "Nueva Fuerza", usa sa "El Demócrata" ug sa inyong"Boletķn Católico" ni Pari Cuenco duhį ka tuig, hangtud gani nga...."Dinhi walį makatapus kay usa ka babaye misinggit kanila: "Uy, sabakamó dihį".Usį usab ka tingog sa pundok, nahikugįng, ug nakanayón: "Sus...Kadaghag alahas nianang babayhana! æDiin kahį kanį niya nga si Andong,ang iyang bana, kawani man lang nga nagdawat ug 40 pisos bulan-bulan?"Mihunong ang laing auto ug usį ka "chofer" nagkanayón: "Ay-yay, tan-awadį ninyo si Ginang Tamislat, gigunitan sa siko sa iyang bana. Kanangbabayhana, sukad lang makabana sa igsoon sa usį ka Haring--Bastos,dili na paigo sa iyang sinina sa pagkagarbusa ug pagkapalabilabihon".Dihay tingog usab nga nabati: "Bantay kamó kay anķa na si Pancració,ang mamsa sa mga "contrabandista" sa ampiyon..... Dinapit diay usab sa"baile oficial" hangtud ang mga "contrabandista".Nahiabut ang usį ka babaye nga ang panapot "lujo" kaayo; maó dangusį. Ang duhį ka polis mitutuk kaniya ug unya nangatawa sa likod. Usįsa mga "cochero" misinggķt: "Ayo-ayo, inday, dihį sa taas". Hisayrannga kadtong babayhana karaan diay nga "bailarina" sa Cabaret ngagitagaan ug "tarjeta de invitación" sa "mensajero" sa usį ka buhatansa Kagamhanan.Mihunong ang usį ka automovil ug mikawas ang usį ka ginoo nga nagsapótsa "chaquetilla". "æKinsa kanį?"--nabati ang usa ka pangotana sapundok nga atbang sa pundok sa mga "chofer". Ug usį ka tubag nadungog:"Kanį maó si manlalaban Bulldog". Ug ang kadaghanan nangatawa.Kini ug ubang pang mga tabķ, libįk ug mga kamatuoran, maó ang nabatiniadtong duhį ka pundok; apan ang pundok gayud nga labķ kaayongtabķan maó ang sa mga "chofer" ug sa mga "chochero" kay hangtud angkinabuhi nga tago sa mga dinapit nga nangabut, labķ na gayud ang sapilį ka mga minyo nga babaye nga ginatawag natog hamili ug dungganan,giukat-ukat ug dihay uban pa nga nangisog sa pagingon nga "matuodgayud kanį kay gisakay man gani ning among...."Wala mahinayón ang sulti kay ang tanang migahob; ang Gobernador Generalnahiabut ug ang duhį ka polis mituhóy daw _poste_ ug gisalibay pagkalitang ilang mga tinostos: miyukbo sa labawong punoan sa Kapupud-an. Sapagkataod-taod nabati sa taas ang "Marcha Nacional Americana" nganagpahibaló sa tanan sa pagabut sa maong punoan.Sa taas sa dakung balay, lain usab ang talan-awon. Ang kahayag samga sugang dagitab-non, ang kagahob sa mga dinapit, ang katawa ug,labi na, ang hugyaw sa "cantina", diin nagpundok ang daghang mgatawo ug diin ang mga saro ug mga botilya walay puas ang panagsingki,maoy unang mapaniid.Sa hawanan, didto nakita ang matahum ug hamiling kababayen-an nga,sama sa usa ka tuhog sa mga mahumot nga manól, nagakutay ug nagaalisa kadaplinan. Ang uban kanila nanagsultisulti sa hinay, apan angkadaghanan naglingawlingaw lang sa pagpamaypay ug panan-aw sa mga"bombilla" sa sugį, kay sukad sa ilang paglingkod walay miduol kanilanga mga higala aron unta sa pagkolokabildo, daw silį, hinoon gidapitlang aron palingkoron sa hawanan, duolon kong panahon na sa sayaw,unya biyaan ug talikdan human sayaw, aron makapamaypay ug maugį angsingot, ug maó dį kini ang buhat hangtud inigkatapus.Sa taliwala niadtong kadasig sa tanan, usį ka ginoo, maligdong angpanagway niya ug minyo, naglingkod sa usį ka dapit nga may pagkahilitug nagtungok. Walį siya molakip sa kalipay sa kadaghanan ug dawgiabut siyag dakung kaguol, usį ka kasakit nga milagbas sa iyangkasingkasing sa kalit, ug kining tanįn nakita sa iyang pagkabalhinniadtong gabhiona. Nagsalig kuot sa iyang bulsa ug nagsalig tanaw sausį ka papel nga daw sulįt nga iyang hikit-an. Ug nagkanayón:--æUnsa kahį kini? æSulįt bį kini ni Petra? æIya bį kiningagi? æNakaako bį siyį sa pagloib kanako sa ingon? Daw dili katohoan;daw katohoan usab. Si Marcelo matuod kanunay sa amo ug magduawan; giyaakong kompare ug nanigsuon kanamo; apan akong napaniid usab nga tanįnniyang mga pagabiabi ug pagatiman ginahatag kanunay sa akong asawa.Ang ginoo nga namulong sa ingon mao si Diego, ang bana ni Petra,usį ka hiilhang molopyo nga naghupot ug katungdanan sa Kagamhanan,usį nianang kanganlan tag "maayong-tawo", nga niadtong gabhiona,inay malipay ug magsaulog sama sa kadaghanan, nag-antus sa mgamapintas nga duhaduha, tungud sa usį ka sulįt nga iyang hikit-an sasalog ug natagak pinutos sa usį ka panyong mahumot nga kaugalingon niPetra. Nakakita siya sa pagkatagak ug nakita usab niya nga dihį gikansa sabakan ni Petra sa higayon nga kini mitindog aron sa pagkigsayawsa usa ka batanong mananambal.Apan, æunsay pulong sa sulat? æUnsay sulod niadtong tampalasangsulat nga sa kalit nakapunó sa panumduman ni Diego sa mga mapintasnga dag-om? Sumala sa hisayran, sa human ang tanang hitabo mabutyagsa tibook lungsod, ang maong sulat nagingon:"Marcelo:--Nasayud ka nga dili unta akó mouban sa pagtambong niagsayaw karon. Nagpuot hangtud karon ang akong ginhawa-an sa kasukótungud sa imong gibuhat sa miaging gabii. Apan, mianhi akó aron sapaghatag kanimo ning sulat ug aron sa pagsudya sa imong halangdongnawong tungud sa imong mga gibuhat. æUnsay hinungdan nga sa panihaponsa ka Bonillas (bansagon kini sa usį ka hataas nga punoan na lalawigan)mitambong man si Charing? Tungud kay imong gidal-dal gayud. æDilika maulaw nga makigtupad nianang babayhana nga ang mga matį nagpulįsama sa karnerong ihawon ug ang mga ngabil naglambi sa hilabihan na ugpanawįy? Kong maó na lang kanang dagaha ang imong kaibgan, maayo panga maghikog ka."Sa miaging sabado nagkita kita sa sine ug æunsay gibuhatmó? Nakapuling gihapon sa akong mga matį: miduol ka kanako makausį,apan sukad sa sinugdan hangtud sa katapusan ikaw didto lingkod, dawmakalilimos ug sama sa usį ka ulipon, sa luyó ni Carmen. Sa pagduolmo kanako, įko pa gani nga gipatindog si Soleng (ang anak nila niDiego) aron ikaw mao ang motupad kanako ug si Meding akong gipadalįkang Diego sa silong aron manginum silag "sorbete"; apan ikaw igolang nakigsultig makadiyot ug mibalik sa "palco" nila ni Carmen,æIngnon ba nimo niini pagbalus ang akong gugma ug pagpangga kanimo?"Marcelo: Akó anķa karon dinhi aron sa pakigsulti kanimo. Buut untanako hisayran sa imong mga bįbį ang imong tuyo kanako. Akó imonggitanyagan sa imong gugma, akó imong gigukod ug gipahaylo sa mgamalimbungon damgo sa usį ka umaabut nga walį ko hiilhi, ug unya sadihį nga akó imo nang hiapsan, sa dihį nga akó nahulog na sa imongmga kamut ug nga ikaw daw natagbaw na sa imong tanang tuyo kanako,ikaw nagpahilayó na hinoon ug halus na gani kanako makigsulti."Hunahunaa bayį pagayo ang kalisud sa akong kahimtang ug ang gidak-onsa salį nga akong nahimo. Ikaw dili makasukod niini kay ikaw olitawoman, kay ikaw lake, ug ang lake, bisan asa dapit ug bisan unsaydangaton niya sa mga away sa gugma, lake sa gihapon. Apan akó, akónga minyo, akó nga adunay mga anak, akó nga hangtud karon giilį sakatilingban nga dungganan ug hamili, æunsay akong dangaton ning akongmapintas nga kahimtang? Ang kaulawan, ang kamatayon ug kong dili kini,ang bilanggoan"."Pagkaanugon sa akong pagpangga kanimo! Kaanugon sa akong hilabihanggugma! Si Diego akong gilimbungan tungud kanimo; giantus ko angmga kapaitan tungud kanimo; walį kó tagda ang mga tabķ ug mga libįksa mga tawo tungud kanimo; tanan, gugma, kalag, dungog ug hangtudbahandi gihatag ko kanimo kay matud pa nimo: "sa tanang binuhat ningkalibutan, sa ibabaw sa tanang butang, anaa akó, akó nga gihigugmanimo labaw pa kay sa imong kinabuhi"."Apan, malimbungong saad! tampalasang tuyo! Bisan pa ning tanan,dili kó ikayugot ang akong maitum nga palad. Sa kalibutan, ædili akódį ang babaye nga nakasalį sa ingon. Ang langit, matud pa, napunó samga makasasalang nagbasul ug nagtapat. Kana bitaw si Carmen æunsa mansiya? ædaga bang putli? ædili bį usab gikan sa kalapukan ang tanangdayan-dayan ug mga hiyas niya? Akó dili mosaway, apan akó mokatawa,ug mokatawag kusog, sa atubangan sa kaputli ug dungog nianang mgabag-o mong higala. Ikaw nasayud nga hangtud karon sa katilingban natotanang managsama: ang may ulįw ug walay ulaw."Pasayloa nga gisulatan ko ikaw ning sulata. Dili mahimo nga lilungonko pa ang akong gibati ning mga adlawa. Ug aron sa paghusay ning tanan,pangayuon ko unta nga ikaw moari sa amo sa dominggong umaabut, aronsa pakigsulti sa minaayo ug aron sa tagsatagsa nato ka kasingkasingwala bisan usį ka tulo nga hiló nga atong pagabalunon hangtud saatong lubnganan. Moari ka diri sa ika 9 sa buntag kay nianang taknaasi Diego walį diri ug atua na sa "club."Hangtud sa domingo.Petra.Natapus ug togtog ang panoni ug ang sayaw nahunong. Tagsatagsa kababaye isigpamauli sa ilang mga lingkoranan hinatud sa mga lakeug kini silį upod isigbalik sa ilang dapit. Si Simón usa sa mgamisayaw, nagkanayón sa iyang higala: "Pagkalalim nga sayawan nianangbabayhana! Gaan pa sa gapas ug unya may pamatasan ug dili "delicada"sama kang Aurora nga dili gayud papiit."Si Diego mitindog sa iyang gilingkoran ug giduol si Petra. Gitunolniya ang panyo nga nagputos sa sulįt nga iyang hikat-an ug miingon:"Kining panyo mo nahulog sa imong pagsayaw ug maayo gani kay akonghikit-an". Ug unya si Diego, sa walay pagpakita bisan diyutay ngakasukó, nangotana: "æUnsa bįy sulod ning panyoa nga anķa may mao rangsulat?" Si Petra, sa dakung kalinaw, mitubag usab: "Pinulpog kanį(polvos) nga akong gisulod ug sobre".Si Diego migulį ug nakigtipon pagbalik sa mga kalaken-an nga naglainpagpundok. Nakita nga siyį nagmasayag nį ug nagmalinawon. Mitogtogpagbalik ang panoni ug ang sayaw, nga nagakadasig sa matagtakna,nakapaukay pagbalik sa mga dinapit. Si Petra nakita nga walįy pahulayug walįy honi nga dili niya sayawan; sa laing pagkasulti, walįy"fox--trot" ug "one--step" nga dili siya kuhaon ug sayawan sa iyangdaghang mga higala. Usį kanila maó ang usį ka olitawo nga ambungan,maputi kay kaliwat ug katsila, lagsik nga manglihok-lihok, masayagug malipayon ang panagway, higalang pinili sa kababayen-an ug timaanniini maó nga niadtong sayawa siya dį ang nagutas ug tabok-tabok sapagtiaw ug pagtupad-tupad sa mga babayeng dinapit. Ang maong olitawodili laing kong dili si Marcelo.Si Diego walį mosayaw niadtong gabhiona. Mitipon siya sa pundoksa Gobernador General ug mga hataas nga punoan sa kapupud-an ugsa lalawigan. Ang maong pundok diha duol sa kantina ug uban sa mgananagalirong nagdalį pa sa kopa nga "wisky--soda." Ang GobernadorGeneral nahimong tabķan sa dakung kalipay sa mga punoan sa lalawiganug naghisgot sa iyang mga kahibulongang pagpamasol sa dagat sa Palawanug sa iyang mga pagpangayam sa "tamaraw" ug uban pang mga mananap ngaihalas sa kalasangan sa Mindoro ug sa mga pulo sa Joló. Naghisgot usabsiya nga didto sa Amerika adunay batasan nga lain kaayo sa batasan samga pilipinhon: maó ang panagbulag sa mga managtiayon. Miingon siyanga kong ang bana ug ang asawa dili managkauyon sa ilang panagpuyo,kong pul-an na bį kun nalapas ba ang panumpa sa kaminyoon nga nahimosa atubangan sa parķ kun sa maghuhukom, ang katilingban ug ang balaodnaghatag ug usį ka panabang: maó ang kabulagan, diin ang tagsatagsamakahimo sa pagminyo pagusab.Si Diego nakabati niining tanan ug ang iyang panumduman mibalikpagitum tinabunan sa mga makalilisang dag-um. Mibulag siya sa pundok,sama sa pagbulag ug paglikay sa usį ka tawo nga malisang magatan-aw ugsanawan sa usį ka bung-aw nga halaum kaayo ug mangitngit. Gipalandongniya ang iyang kahimtang, nahinumdum siyį pagbalik sa mga makalitongpulong sa iyang asawa nga nahipatik niadtong sulįt; gipalandong niyaang umaabut sa iyang banay ug labi na sa iyang mga anak, ug unyatapus nķng iyang mga pagpalandong mikalit siyį pagingon sa iyangkaugalingon: "Kabulagan! Ang kabulagan gitukod alang sa mga talawįnug sa mga walay ulaw; apan sa mga may ulaw ug mga matuod nga tawo,ang mga salį nga magabuling sa balaanong ngalan sa kaminyoon, usįda ka tambal ang makahugas ug makatubós: ang dugó sa kinabuhi." SiDiego milingkod sa usį ka lingkoranan, tupad sa usį kawani sa Buhatansa Tesorerķa Provincial nga tigulang ug nagdukį, ug nagsubaysubay samga sulti sa Gobernador General.Natapus ang sayaw. Si Petra migulį ug nangita kang Diego. Ang iyangmga higalang lake nahibulong sa iyang paghisum-ok niadtong dapit samga hubog nga nanimahog tabako, wisky, sirbisa ug uban pang mga baho,ug nangotana kong asa siya. Mitubag: "Nangita akó kang Diego". Hikit-anniya si Diego sa usį ka daplin ug iyang giingon:--Diego, tana; mamauli na kita.--Dili akó makapauli pa kay ihatud namo ang Gobernador General sabapor. Una lang sa ato.--mitubag si Diego sa dakung kalinaw ug sawalįy pagpailį nga siya adunay gikasub-an.--Wa man akoy uban, mosakay lang akó sa auto ni kompare Marcelo ugiya akong ubanan sa ato--mitubag si Petra.--Ikaw lang; maayo hķnoon.Si Petra mitalikod dayon ug sa linaktan nga iktin-iktin, binirįang saya sa taas aron makita ang mga sidsid nga binuldahan sa iyangkamisón, nangita kang Marcelo. Kini iyang hikit-an ug gisultihan niyanga si Diego moadto pa sa bapor aron sa paghatud sa Gobernador Generalkuyog kang Sindulfo Bonillas ug nga siyį anha lang pasakya sa auto niya(ni Marcelo) ug maoy paubanon hangtud sa balay nila.Sa pagkataotaod, nanganaog tuod si Petra ug si Marcelo ug nanakay saauto. Sa dihį na sila sulod sa sakyanan, usį ka _chofer_ mitaghoy,nianang undang taghoy nga mabati kanunay sa mga dula kong managkuyogna ug managparayganay ang mga hinigugma.Tapus ang pila ka adlaw sukad sa pagduaw sa Gobernador General salalawigan, ang tibook lalawigan naukay tungud sa usį ka makalilisanghitabó nga nalilong sulod sa dugayng panahon.Gisugilon nga usį ka domingo niana, usį ka ginoong talahuron nganaghupot ug katungdanan sa Kagamhanan, misakį paghinay sa iyangbalay ug, binitbit sa kamut ang usį ka "revolver", misulod paghinaysa usį ka lawak. Hikaplagan niya nga ang iyang asawa naglapas saiyang pagkaminyo uban sa usį ka ambungang lake nga "mestizo" ug iyanggiluthang ang duha ka makasasala. Ang lake nakalukso sa tamboanan ugwalį maigó. Ang babaye migakus sa bana, ingon man ang iyang mga anak,ug nalukmay ug walį na makaluthang.Ang usį usab ka balita maó nga usį ka domingo sa buntag, samtang angbana didto sa "club" nagdula sa "poker", gipahibaló sa usį sa iyanganak nga ang iyang asawa adunay katipon sa lawak. Ang bana mibiyasa sugal ug, binitbit sa kamut ang "revolver", misaka sa balay uggidasmagan ang pultahan sa lawak. Ang lake nakalukso sa tamboanan,apan napiang kay naigó sa luthang, ug ang babaye walį maunsa kaynakagakus dayon sa iyang bana.Ang ubang mga sugilanon nagingon nga ang asawa hisakpan sa iyangbana nga nanapaw sa iyong kompare ug nga ang bana, sa paghisakopkanila, migamit sa "revolver", apan walį makaluthang kay ang "iring"nga kompare mihatag ug usį ka "cheque" nga duhį ka libo ka pisos,aron lang lilungon ang tanang nahitabó. Ang lake misaad usab ngamolangyaw siyį aron dili na lang patyon. Matud pa, ang bana, sanglitsugarol ug nahutdan na sa sapi tungud sa iyang kanunayng kaparot,misugót ug midawat sa "cheque" nga maó ang bili sa iyang dungog.Kini ug uban pang mga sugilanon maoy nabati niadtong mga adlawa ug maókanunay ang ginasultihan sa katilingban. Walį bisan usį nga nakatinosa matuod nga nahitabó kay kini nalilong man ug maó day nadungog samga silingan ang duhį ka butó sa "revolver" ug ang tiyabaw sa mgabata ug tapus niini ang tanan nahilum ug walį nay timik sa balay.Ang Pangulo sa Kapolisan, kong pangotan-on, igo lang motubag nga walįsiyay labut ug walį siyay kalibutan. Ang iyang mga "detective", ngamaayong--lake manakop sa mga daga ug olitawong kabśs nga managtagbosa luyó sa mga tayakan sa Karbon ug sa Fuente Osmeńa sa mga gabiingmadulom, igo lang miingon: "æKinsay mosusi nianang mga higala saGobernador General ug sa mga labing hataas nga punoan? Daku nį kananghitaboa ug ang Kapiskalan mao ang may katungdanan sa pagsusi."Ang mga mantalaan, walay tingog usab. Hamiling banay ang nahitaboanug dayag na lang nga angay sa tanang mga pagtahod ug dili maayo ngaang ilang mga ngalan manggulį sa mga tudling sa mantalaan. Labut pa,wala sa "report" sa Kapolisan ang hitabó nga ginasultihan sa mga tawoug si "reporter" Saró (angga sa mga dagkug-kaon) humanį magmantalag usįka sinulat diin nagmahay siya tungud kay sa mga "report" sa Kapolisandili gayud manggula ang mga ngalan sa mga "criminal" ug mga tulisannga _hamili ug dungganan_ ug maoray igkita kanunay ang ngalan sa mgawalį hiilhi sa atong katilingban. Ang maong sinulat natapus gani ningmga mosunod nga pulong nga kanunay niyang balikbalikon: IGUALDAD ANTELA LEY.Ang Kapiskalan daw walay kalibutan sa tanang nahitabó. Sanglit walaymisumbong kaniya, walį usab siya maglihók. Humanį magpahayag ang usį kaPiskal: "Kami molihók kong adunay mosumbong dinhi sa among Buhatan". Saingon tuod niana, walay kapoy, walay "disgusto" ug dili pa mailį sa mgatawo kong may katakus ba ug kaalam ang Piskal kun walį. Ug gibalikbaliksa Piskal ang iyang natun-an sa Derecho Constitucional ni Santisteban:"Cuando un poder se excede, invade la esfera de otro, viola un derechoindividual ó social". Busa, ang may katungud sa pagsusi sa nahitabódili ang Kapiskalan kong dili ang Kapolisan.Gidangtag usį ka tuig una mahilum kadtong mga tabķ ug mga sugilanonmahitungud sa nahitabó sa balay ni Diego.Sulod sa maong panahon, nahitabó ang pilį ka mga butang nga walįmatago sa mga matį sa mga molopyo sa lungsod. Pananglitan: si Marcelo,ang batan-ong katsilan-on, nawalį sa hilum ug walay nasayud sa iyanggidangatan. Si Petra maó usab: nawalį lang sa kalit ug giingon ngamiadto sa usį niya ka kabanay sa Samar. Si Diego migikan padulong saManila. Ang anak nila nga gagmay, si Soleng ug si Meding, hikit-ansa mga tawo sa "Asilo de Huérfanos". Si Diego miluwįt, sa iyangkatungdanan ug gibaligya ang iyang tanang mga balįy ug yuta.Usį ka buntag, usį ka higala ni Diego, magsusulat siyį, nakadawatning sulįt nga mosunod gikan sa Manila:"Rafael: Ikaw kay magsusulat nakabasį ka tingali sa gimantala diri saManila mahitungud sa mga walįy ulaw nga naglaglag sa akong kinabuhi. Sa"La Discusión" mabasa mo nga si Petra ug si Marcelo nanggikan padulongsa Amerika aron konó didto silį pakasal. Apan anaa si Bathala! silįmagabayad gayud sa ilang utang kanako.--Imong higala sa gihapon,Diego de Atienza.Ang alaut nga bana, migikan padulong sa Amerika. Walįy nasayud saiyang tuyo.Walį dangtig limį ka bulan, nadungog dayon sa Manila ang usį kamakalilisang hitabó sa usį ka dalan sa siyudad sa San Francisco deCalifornia, diin ang mga nanglakip pulos mga pilipinhon. Ang balitanahiabut pinaagi sa hatud-kawat sa "Prensa Asociada" ug nagingonnga usį ka babayeng maanyag nga ginganlag Petra Aguirre Roxas ug usįka ginoo nga ginganlag Marcelo Mendizabal gipatay, samtang naglakawsa dalan, sa usį ka pilipinhon nga ginganlag Diego de Atienza. Angkasingkasing sa babaye gilapsan sa limį ka bala sa "revolver" ug angsa lake sa duruhį ka bala. Si Diego gisilotan sa Hukmanan sa bilanggonga walįy katapusan (cadena perpetua).Kining makalilisang balita gihulad sa mga mantalaan sa lalawigannga natawhan ni Diego ug dili diriyot ang giabut ug kalisang sagisangputan sa tuló ka mga higala nila, ingon man dili diriyot angmga babaye nga sukad lang sa nahitabó walį na pakita sa mga sayaw uguban pang pangilin sa katilingban.Milabay ang limį ka tuig ug si Diego, nga walį makaantus sa "clima"sa Amerika ug sa mga kaguol nga iyang gibati sulod sa bilanggoan,namatay. Ang katapusang sulįt niya kang Soleng ug Meding nga iyangmga anak, ang gibilin niya sa "Asilo de Huérfanos", nagingón:"Hinigugma kong mga anak:--Akó masakiton kaayo ug tingali inigkadawatninyo ning sulįt akó patay na. Tapus nako tubsa ang ngalan ninyo ugang ngalan nako, dawaton ko ang kamatayon sa dakung kalipay. Gikalipayko usab nga natuman ang tinguhį ninyong duhį. Wa nato mapatay ang mgabanyaga dihį sa ato; apan diri hisakpan ko gayud. Nakita ninyo ngaang akong tinguhį maó da ang pagbilin kaninyo usį ka dungog ug usį kangalan nga walįy buling, ug magahulįt akó, sukad sa ilalum sa akonglubnganan, nga kamó dili malimut sa akong kaagi ug dili malimot nga angngalan ug dungog nga gibilin ko kaninyo linukat sa usį ka bahandi ngamaó day makahatag ang mga tawong dungganan: ang bahandi sa kinabuhi. Sakatapusan, iampo ang inyong amahan kang Bathala.--Diego de Atienza.Si Soleng ug si Meding buhi pa ug dinayeg sa tanan tungud sa ilangpagkabuotan. Nangadakś silį sa walįy pagkaibog sa mga silaw, dungog,honi, kabantug, bulawan ug kalipay nga ginatanyag kanunay sa atonghamili, dungganan ug matahum nga katilingban.KATAPUSAN.