I.Si Amboy maoy usa ka tawo nga walay pagbalhin sa iyang batasan. Mamoo siya sukad sa buntag hangtud inigsalop sa adlaw, magbulad sa init,ug ang singot sa iyang kalawasan walay pag-uga tungud sa hilabihang pakigbugno sa panginabuhi; apan si Amboy, Amboy gihapon; wala mouswag ni madiyutay, walay sapi gihapon. Ang iyang asawa nasubó kaayo niini. Ang ilang duha ka anak nga lake--duha ka mga magagmay, apan mga maabtik nga bata--maoy nagabuhikanila: mangarga mabuntag sa Karbon ug kong dili makapangarga,manuroy sa pagkalimpiabotas aron lamang makaiyawat 30 kun 40 sintabosang adlaw.Apan, -unsay naingnan ning masulub-ong kahimtang?
Si Amboy nga hiilhan sa iyang mga silingan sa ngalan Kakha-Tuka, maoy usa ka tawo nga nagbaton sa daghang kahilayan, ug usa kanila mao ang pagkapalahubog. Madasigong anak ni Baco, siya walay laing mga maayong higala ning kalibutan kong dili ang tuba, tumbok ug toytoy ni Unyang, nga iyang suki. Gawas niini, ang kinabuhi alang kaniya, angay lamang yam-iran....
II Usa kadto ka hapon. Nagulan-ulan. Matugnaw ang panahon. Sa Tiyanggihan sa Karbon nagapundok ang mga mamomoo. Kadtong adlawa maoy adlaw sa panuhol: sabado. Ang tindahan ni Unyang gialirongan: ang tumbok ug bagol kanunay nagkagalkal ug walay pahulay. Sa atubangan sa toytoy, nagtindog si Amboy nga ang ilong ug mga ngabil nagsinaw tungud sa adobo nga sumsuman; siya makapulo na moingon:
"Dungagi pa ug 4 ka sintabos."
Sa luyó niya diha usab ang usa ka babaye nga nagpandong, ug mao si Loleng,ang asawa niya nga nagkanayon:
--Amboy, igo na intawon, igo na paginum; adto na kita; ang mga bata nato karon....
---Unsa ka? Patiran ko unya ikaw hinoon tingalig molagpot ka saKawit. Hala, Unyang, takus, takus ... Aniay 5 pisos nga "papel de banco" diha kanang daan kanimo. Ang sa tuba dili moinum, sa tiyan angay latuson! Takus, takus, Unyang.
--Pasagdan lang nimo siya Loleng. Wala bitaw kana maunsa—misagbat ang manininda.
--Bitaw pasagdan lang. Mao kana ang inyong tinguha kay makasapi man kamo sa akong bana.
III Si Amboy hubog na; dili na balig usa ka diyot. Nagsalig singgit ug gipundokan sa mga tawo. Si Unyang, ang manininda nga nagsalig hawid kaniya, gipuspusan sa tumbok ug nahuboan sa saya sa dinagan. Ang malomo nga Loleng, tungud sa kaulaw, mihilak ug mipauli sa ilang balay. Usa ka polis, tapus ang tunga sa takna nga pinangita kaniya,miabut. Giduol si Amboy nga nagligidligid sa yuta, gipikpik ang paa ug gisultihan:
--Uy, tawo, bangon. Polis akó. Bangon na. -Dili ka mobangon? Ania bayay posas.Si Amboy bisag hubog giabut ug kahadlok ug mibangon. Nahinumdum siya nga ang mga pilipinhon polis dili mahadlok sa hubog, labi nakong kini maoy pilipinhon.
--Karon mouban ka kanako--matud sa polis--ug adto ka pahulay sa munisipyo.
--Oo, mahimo. -Kinsa ka ba? Ah! polis, polis ka diay. Akó dilimahadlok bisan asa dapit. Akó anad na kaayo sa inyong bilanggoang angso
....Ang mga tawo nangatawa.
Ang polis wala magtingog: maligdong ang iyang nawong, namula. Samtang nagpadulong sila sa munisipyo, sa Tiyanggihan walay laing gisultihan kong dili si Amboy da. Ang usa moingon nga maayong patagmon aron mabalhin ang batasan ug dili na magantus ang iyang banay. Ang usa usab mipahayag nga angay ilakip sa silot ang mga"tendera" nga baskog mogalagala kang Amboy aron lang makasapi. Mihagtok na ang ika 8 ang takna. Ang Karbon nagakamingaw. Mao day gatugaw niadtong kahilum ang maalangisig nga iwik sa mga baboy nga giihaw niadtong gabhiona.
IV-Ug si Loleng? Ah! Si Loleng atua sa iyang payag, sa iyang nawilihang payag nga mao ang saksi sa gidak-on sa iyang mga kaguol. Nagbakho siya,nagadangoyngoy ug sa iyang mahamis ug mapulang aping midaligdig ang usa ka baha sa mga luha. Ang iyang duha ka anak, ang duha ka bata nga si Binsis ug si Amon, nangatulog sa, nagabay-od sa salog nga walay banig ug walay unlan, ug wala managpanghibalo sa nahitabo sa ilang amahan. Si Loleng mitotok pagtan-aw sa duha ka mga bata ug unya,sa kalit, miluum paghilak, ug gigakus niya ang duruha ug mituaw:
Alaut nga mga anak ko!
Si Binsis, ang magulang, nahigmata ug nangotana:-- Naunsa ka, nanay? -nganong gahilak ka? -unsay nahitabo?
--Walay nahitabo, anak ko. Akó hinoon gigutom kay wala pa akó makapanihapon. Si tatay mo wala pa mopauli.
Si Binsis mibangon, mikuot sa iyang bulsa ug, dinala sa iyangpagkabuotan, miingon:
--Aniay 10 sintabos nga akong kinargahan kaganinang buntag, -buut ka nga ipalit kog sud-an ug puso?
Si Loleng mitando ug niadtong gabhiona ang iyang panihapon pikas da nga pusó nga gisudanan ug buad nga bolinaw. Malisud ang iyang pagtulon kay ang iyang dughan naghuot sa mga kasakit. Si Binsis mibalik pagkatulog. Si Loleng nahikatulog usab dinala sa kaluya. Apan, -kinsay makatulog, kinsay makapahulay kong ang kalag ug kasingkasing ginasakit sa dili ikasaysay nga mga kasakitan?
Kini maoang nahitabo sa alaut nga asawa ni Amboy nga mibangon sa pagka 3 sa kaadlawon ug miluhod sa atubangan sa larawan sa Mahal nga Ulay ug namulong ning pangamuyo:
--Oh, Ulay nga mahal ug maloloy-on!
-Unsa, unsay sala namo ngakami anķa nahabanlod man sa kahiladman sa mga kasakit?
Tug-ani,tug-ani intawon akó.
Ikaw mao ang akong hinalaran,
ikaw mao ang akong mapuangurong manlalaban ning kalibutan;
sa imong mga makagagahum nga kamut ginatugyan nako kanunay ang akong kinabuhi ug sa akong mga anak;
ug kong kami nakasala batok kanimo,
hangyuon ko sa imong kalooy
nga tug-anan nimo akó aron sa pagbantay sa kaulahian
ug aron sukad karon imo kaming pasayloon sa makalibo nga pasaylo.
Daku, walay sama kining among mga kasakitan,
kining kadautan namo.
Lamdagi intawon,oh Mahal nga Ulay,
ang kasingkasing ug hunahuna ni Amboy
ug dad-a sa dalan sa kaayohan ug sa katubsanan niya.
Mao da kini ang pangayoon kokanimo:
tabangan unta ug kaloy-an nimo kami
sa pag usab sa taras sa akong alaut nga bana
ug iuli mo ning among ubos nga payag
ang kalinaw ug ang kalipay nga upat na karon ka tuig wala namo hiagumi....
Si Loleng wala makatibawas. Nahapalingkod ug mihigda sa iyang giludhan. Ang kahilum niadtong gabhiona, halaum kaayo, mamingaw ug makapahadlok. Sa layo kaayo, nabati ang toktogaok sa usa ka manok nga nagpahibaló sa pagabut sa kaadlawon. Si Loleng, umog ang mga mata sa luha, nahikatulog.
V Ika 9 sa buntag. Sa atubangan sa Juez de Paz miatubang si Amboy kinuyogan sa usa ka polis. Ang Maghuhukom namulong:
--Ikaw mao diay si Pablo Valderrama. Akó nakaila na kanimo. -Nganongwala kay pagtagam? Makapulo ko na ikaw ibalhog sa bilanggoan tungud sa imong pagkapalahubog ug karon ania na usab ikaw tungud sa mao gihapong sala. -Unsay gilihi kanimo nga dili ka man motagam?
Ah! Pablo,Pablo: ikaw dili lamang kay nagpakaulaw sa imong kaliwat ug sa isigmoka mamomoo, kong dili usab gihimo mong alaut ang imong tibook nga banay. Kong unsay dangaton sa imong asawa ug mga anak, ikaw mao ang tagsala unya sa ngatanan. Karon, tungud sa imong pagkawalay pagtagam, tungud sa imong pagkabagag nawong, silotan ko ikaw sa 2 ka bulan sa bilanggoan.
Human, ang Maghuhukom miatubang sa polis ug miingon:
--Uy polis, dad-a kini sa silong.
Si Amboy gidala una sa bilanggoan sa munisipyo ug tapus dinhi
gibalhin sa Bilibid. Wala dangti ug bulan, siya nasakit: nagluspadug nanghupong ang nawong ug tiil. Ang mananambal sa Bilibid nagtagna
nga ang sakit ni Amboy anaa sa tinai ug rinyon ug maoy sinugdanang hilabihan nga inom sa tuba, tanduay ug uban pang mga alak. Sa ikatulo na ka bulan, si Amboy naghigda sa banig ug dili makabangon:ang iyang bukó-bukó, nawong ug tiil, namutó ug nana ang miagus. Sa pagkaupat ka bulan, tungud kay mikawat paginom ug tinto, nadak-an sa sakit ug mamatay.
VI Si Loleng balo na.Nag-usara lamang pagpuyó ug inubanan sa iyang duha ka mga bata nga mao ang iyang bugtong nga kalipay nga nahabilin. Sanglit batan-on pa, makabibķhag ug bulawanog gawi, si Loleng wala kawad-i sa mga maghahalad nga misampit sa iyang gugma; apan ang ngatanan gitubag niya nga makausa da mahagugma ug kanang gugmaa dili na niya mabawi kay atua na sa usa ka kalibutan.Punó sa mga tunók ang dalan sa iyang kinabuhi, manulonda nga sinakit ning yuta, ang buotang asawa ni Amboy walay laing gisangputan kong dili da usab ang mabugnaw nga lubnganan. Si Loleng, sukad mamatay si Amboy,nasakit sa sakit sa kasingkasing: ang iyang kinabuhi, ang kaambong niya nagakaupos daw usa ka kandila ... Sa adlaw nga 3 sa Septiembre,nga mao ang namatyan ni Amboy, namatay usab si Loleng sa taliwala sa dakung kakabus.
VII Nangagi ang 20 ka tuig. Usa sa adlaw niana, ang Sugbo naukay. Usa ka mabagang panón sa mgalungsoranon, pinangulohan sa mga magsoon GG. Wenceslao ug Ramón Valderrama, nagsuroy sa kadalanan ug naghimog mga miting batok sa batasan sa pagkapalahubog ug sa palahubog. Ang mga manininda sa tuba ug alak gipanaglutus sa panón. Ug ang ilang mga ilimnong baligya gipanangyabo. Si Wenceslao napagaw sa hilabihang singgit ug pakigpulong. Kadtong mga nangulo dili lain kong dili si Binsis ug si Amon, ang mga anak ni anhing Amboy ug ni anhing Loleng, nga nangulo niadtong panón,nga dinani sa ilang mantalaang "Ang Manguguba" nga walay laing tuyo kong dili ang pagbatok da sa mga kahilayan.....
II Usa kadto ka hapon. Nagulan-ulan. Matugnaw ang panahon. Sa Tiyanggihan sa Karbon nagapundok ang mga mamomoo. Kadtong adlawa maoy adlaw sa panuhol: sabado. Ang tindahan ni Unyang gialirongan: ang tumbok ug bagol kanunay nagkagalkal ug walay pahulay. Sa atubangan sa toytoy, nagtindog si Amboy nga ang ilong ug mga ngabil nagsinaw tungud sa adobo nga sumsuman; siya makapulo na moingon:
"Dungagi pa ug 4 ka sintabos."
Sa luyó niya diha usab ang usa ka babaye nga nagpandong, ug mao si Loleng,ang asawa niya nga nagkanayon:
--Amboy, igo na intawon, igo na paginum; adto na kita; ang mga bata nato karon....
---Unsa ka? Patiran ko unya ikaw hinoon tingalig molagpot ka saKawit. Hala, Unyang, takus, takus ... Aniay 5 pisos nga "papel de banco" diha kanang daan kanimo. Ang sa tuba dili moinum, sa tiyan angay latuson! Takus, takus, Unyang.
--Pasagdan lang nimo siya Loleng. Wala bitaw kana maunsa—misagbat ang manininda.
--Bitaw pasagdan lang. Mao kana ang inyong tinguha kay makasapi man kamo sa akong bana.
III Si Amboy hubog na; dili na balig usa ka diyot. Nagsalig singgit ug gipundokan sa mga tawo. Si Unyang, ang manininda nga nagsalig hawid kaniya, gipuspusan sa tumbok ug nahuboan sa saya sa dinagan. Ang malomo nga Loleng, tungud sa kaulaw, mihilak ug mipauli sa ilang balay. Usa ka polis, tapus ang tunga sa takna nga pinangita kaniya,miabut. Giduol si Amboy nga nagligidligid sa yuta, gipikpik ang paa ug gisultihan:
--Uy, tawo, bangon. Polis akó. Bangon na. -Dili ka mobangon? Ania bayay posas.Si Amboy bisag hubog giabut ug kahadlok ug mibangon. Nahinumdum siya nga ang mga pilipinhon polis dili mahadlok sa hubog, labi nakong kini maoy pilipinhon.
--Karon mouban ka kanako--matud sa polis--ug adto ka pahulay sa munisipyo.
--Oo, mahimo. -Kinsa ka ba? Ah! polis, polis ka diay. Akó dilimahadlok bisan asa dapit. Akó anad na kaayo sa inyong bilanggoang angso
....Ang mga tawo nangatawa.
Ang polis wala magtingog: maligdong ang iyang nawong, namula. Samtang nagpadulong sila sa munisipyo, sa Tiyanggihan walay laing gisultihan kong dili si Amboy da. Ang usa moingon nga maayong patagmon aron mabalhin ang batasan ug dili na magantus ang iyang banay. Ang usa usab mipahayag nga angay ilakip sa silot ang mga"tendera" nga baskog mogalagala kang Amboy aron lang makasapi. Mihagtok na ang ika 8 ang takna. Ang Karbon nagakamingaw. Mao day gatugaw niadtong kahilum ang maalangisig nga iwik sa mga baboy nga giihaw niadtong gabhiona.
IV-Ug si Loleng? Ah! Si Loleng atua sa iyang payag, sa iyang nawilihang payag nga mao ang saksi sa gidak-on sa iyang mga kaguol. Nagbakho siya,nagadangoyngoy ug sa iyang mahamis ug mapulang aping midaligdig ang usa ka baha sa mga luha. Ang iyang duha ka anak, ang duha ka bata nga si Binsis ug si Amon, nangatulog sa, nagabay-od sa salog nga walay banig ug walay unlan, ug wala managpanghibalo sa nahitabo sa ilang amahan. Si Loleng mitotok pagtan-aw sa duha ka mga bata ug unya,sa kalit, miluum paghilak, ug gigakus niya ang duruha ug mituaw:
Alaut nga mga anak ko!
Si Binsis, ang magulang, nahigmata ug nangotana:-- Naunsa ka, nanay? -nganong gahilak ka? -unsay nahitabo?
--Walay nahitabo, anak ko. Akó hinoon gigutom kay wala pa akó makapanihapon. Si tatay mo wala pa mopauli.
Si Binsis mibangon, mikuot sa iyang bulsa ug, dinala sa iyangpagkabuotan, miingon:
--Aniay 10 sintabos nga akong kinargahan kaganinang buntag, -buut ka nga ipalit kog sud-an ug puso?
Si Loleng mitando ug niadtong gabhiona ang iyang panihapon pikas da nga pusó nga gisudanan ug buad nga bolinaw. Malisud ang iyang pagtulon kay ang iyang dughan naghuot sa mga kasakit. Si Binsis mibalik pagkatulog. Si Loleng nahikatulog usab dinala sa kaluya. Apan, -kinsay makatulog, kinsay makapahulay kong ang kalag ug kasingkasing ginasakit sa dili ikasaysay nga mga kasakitan?
Kini maoang nahitabo sa alaut nga asawa ni Amboy nga mibangon sa pagka 3 sa kaadlawon ug miluhod sa atubangan sa larawan sa Mahal nga Ulay ug namulong ning pangamuyo:
--Oh, Ulay nga mahal ug maloloy-on!
-Unsa, unsay sala namo ngakami anķa nahabanlod man sa kahiladman sa mga kasakit?
Tug-ani,tug-ani intawon akó.
Ikaw mao ang akong hinalaran,
ikaw mao ang akong mapuangurong manlalaban ning kalibutan;
sa imong mga makagagahum nga kamut ginatugyan nako kanunay ang akong kinabuhi ug sa akong mga anak;
ug kong kami nakasala batok kanimo,
hangyuon ko sa imong kalooy
nga tug-anan nimo akó aron sa pagbantay sa kaulahian
ug aron sukad karon imo kaming pasayloon sa makalibo nga pasaylo.
Daku, walay sama kining among mga kasakitan,
kining kadautan namo.
Lamdagi intawon,oh Mahal nga Ulay,
ang kasingkasing ug hunahuna ni Amboy
ug dad-a sa dalan sa kaayohan ug sa katubsanan niya.
Mao da kini ang pangayoon kokanimo:
tabangan unta ug kaloy-an nimo kami
sa pag usab sa taras sa akong alaut nga bana
ug iuli mo ning among ubos nga payag
ang kalinaw ug ang kalipay nga upat na karon ka tuig wala namo hiagumi....
Si Loleng wala makatibawas. Nahapalingkod ug mihigda sa iyang giludhan. Ang kahilum niadtong gabhiona, halaum kaayo, mamingaw ug makapahadlok. Sa layo kaayo, nabati ang toktogaok sa usa ka manok nga nagpahibaló sa pagabut sa kaadlawon. Si Loleng, umog ang mga mata sa luha, nahikatulog.
V Ika 9 sa buntag. Sa atubangan sa Juez de Paz miatubang si Amboy kinuyogan sa usa ka polis. Ang Maghuhukom namulong:
--Ikaw mao diay si Pablo Valderrama. Akó nakaila na kanimo. -Nganongwala kay pagtagam? Makapulo ko na ikaw ibalhog sa bilanggoan tungud sa imong pagkapalahubog ug karon ania na usab ikaw tungud sa mao gihapong sala. -Unsay gilihi kanimo nga dili ka man motagam?
Ah! Pablo,Pablo: ikaw dili lamang kay nagpakaulaw sa imong kaliwat ug sa isigmoka mamomoo, kong dili usab gihimo mong alaut ang imong tibook nga banay. Kong unsay dangaton sa imong asawa ug mga anak, ikaw mao ang tagsala unya sa ngatanan. Karon, tungud sa imong pagkawalay pagtagam, tungud sa imong pagkabagag nawong, silotan ko ikaw sa 2 ka bulan sa bilanggoan.
Human, ang Maghuhukom miatubang sa polis ug miingon:
--Uy polis, dad-a kini sa silong.
Si Amboy gidala una sa bilanggoan sa munisipyo ug tapus dinhi
gibalhin sa Bilibid. Wala dangti ug bulan, siya nasakit: nagluspadug nanghupong ang nawong ug tiil. Ang mananambal sa Bilibid nagtagna
nga ang sakit ni Amboy anaa sa tinai ug rinyon ug maoy sinugdanang hilabihan nga inom sa tuba, tanduay ug uban pang mga alak. Sa ikatulo na ka bulan, si Amboy naghigda sa banig ug dili makabangon:ang iyang bukó-bukó, nawong ug tiil, namutó ug nana ang miagus. Sa pagkaupat ka bulan, tungud kay mikawat paginom ug tinto, nadak-an sa sakit ug mamatay.
VI Si Loleng balo na.Nag-usara lamang pagpuyó ug inubanan sa iyang duha ka mga bata nga mao ang iyang bugtong nga kalipay nga nahabilin. Sanglit batan-on pa, makabibķhag ug bulawanog gawi, si Loleng wala kawad-i sa mga maghahalad nga misampit sa iyang gugma; apan ang ngatanan gitubag niya nga makausa da mahagugma ug kanang gugmaa dili na niya mabawi kay atua na sa usa ka kalibutan.Punó sa mga tunók ang dalan sa iyang kinabuhi, manulonda nga sinakit ning yuta, ang buotang asawa ni Amboy walay laing gisangputan kong dili da usab ang mabugnaw nga lubnganan. Si Loleng, sukad mamatay si Amboy,nasakit sa sakit sa kasingkasing: ang iyang kinabuhi, ang kaambong niya nagakaupos daw usa ka kandila ... Sa adlaw nga 3 sa Septiembre,nga mao ang namatyan ni Amboy, namatay usab si Loleng sa taliwala sa dakung kakabus.
VII Nangagi ang 20 ka tuig. Usa sa adlaw niana, ang Sugbo naukay. Usa ka mabagang panón sa mgalungsoranon, pinangulohan sa mga magsoon GG. Wenceslao ug Ramón Valderrama, nagsuroy sa kadalanan ug naghimog mga miting batok sa batasan sa pagkapalahubog ug sa palahubog. Ang mga manininda sa tuba ug alak gipanaglutus sa panón. Ug ang ilang mga ilimnong baligya gipanangyabo. Si Wenceslao napagaw sa hilabihang singgit ug pakigpulong. Kadtong mga nangulo dili lain kong dili si Binsis ug si Amon, ang mga anak ni anhing Amboy ug ni anhing Loleng, nga nangulo niadtong panón,nga dinani sa ilang mantalaang "Ang Manguguba" nga walay laing tuyo kong dili ang pagbatok da sa mga kahilayan.....
No comments:
Post a Comment